Kayarian ng mga Salita

Kayarian ng mga Salita

            Dito malalaman kung papaano nabuo ang mga salita, kung ito ba ay salitang-ugat lamang, o may ikinakabit na panlapi, inuulit o tambalan.

1.      Payak.  Ang salita ay payak kung ito ay salitang-ugat lamang, walang panlapi, hindi inuulit at walang katambal na ibang salita. Halimbawa:

           

            Bahay             ganda             aklat               takbo              sariwa

            Alaala             bango             kristal             bakasyon       bulaklak

2. Maylapi.    Maylapi ang salitang binubuo ng salitang-ugat at isa o higit pang panlapi. Tulad ng:

           

            umalis                        tinulungan    magtakbuhan            tindahan

            umasa                        bumasa          basahin                      sambahin

            Uri ng Panlapi.  Maaaring isa o higit pang panlapi ang matatagpuan sa isang salitang-ugat. Maaaring nasa unahan, gitna o sa hulihan. Buhat nito, may iba’t ibang uri ng panlapi. 

a.      unlapi.  Ito ay mga panlapi na ikinakabit sa unahan ng salitang-ugat.

            Um      +          asa      =          umasa

            Mag    +          aral     =          mag-aral

            Mang  +          isda     =          mangisda

            Ma      +          ligo     =          maligo

b.      gitlapi.  Ito ang mga panlaping isinisingit sa pagitan ng unang katinig at kasunod nitong patinig. Madaling salita, ang gitlapi ay mamatgpuan sa gitna ng salitang-ugat. Nagagamit lamang ang gitlapi kung ang salitang-ugat ay nagsisimula sa katinig.

            -um-    +          basa    =          bumasa

            -in-      +          sulat   =          sinulat

            -um-    +          punta  =          pumunta

            -in-      +          biro     =          biniro

c.       hulapi.  Ito ay mga panlaping matatagpuan sa hulihan ng salitang-ugat. Halimbawa:

                       

                                    -hin     +          basa    =          basahin

                                    -an       +          gupit  =          gupitan

                                    -in       +          sulat   =          sulatin

                                    -han    +          una     =          unahan

                                   

                                    Mapapansin na ang –hin at –han ay hinuhulapi sa mga salitang nagtatapos sa patinig. Samantalang ang –in at –an ay hinuhulapi sa mga salitang nagtatapos sa katinig at sa impit na tunog na itinuturing din na isang ponemang katinig. Tulad ng sumusunod:

                             

                                    -in       +          basa /basa?/                        = basain  hindi basahin

                        d. kabilaan.  Kabilaan ang tawag sa mga panlaping nasa unahan at hulihan ng salitang-ugat.

                             

                                    ka- -an            +          laya                 =          kalayaan

                                    mag- -an         +          mahal             =          magmahalan

                                    pala- -an         +          baybay           =          palabaybayan

                                    tala- -an          +          araw               =          talaarawan

e.       laguhan.  Laguhan ang tawag sa mga panlaping nasa unahan, gitna at hulihan ng salitang-ugat.

            pag- -um- -an            +          sikap              =          pagsumikapan

            mag- -in- -an              +          dugo               =          magdinuguan

           

            (Pansinin na ang o ay nagiging u kapag hinuhulapian. Pansinin rin kung saan inilalagay ang mga gitling ayon sa uri ng panlaping tinutukoy).

Paraan ng Paglalapi.  Ito ay tumutukoy sa paglalagay ng o mga panlapi sa salitang ugat.      

a.      pag-uunlapi.  Paglalagay ng panlapi sa unahan ng salitang-ugat.

            sing-               +          bango             =          simbango

            magsing-        +          puti                 =          magkasimputi

            pang-              +          linis                =          panlinis

            labing-            +          siyam             =          labinsiyam

            nakapaka-      +          sariwa                        =          napakasariwa

            um-                 +          alis                  =          umalis

            taga                 +          lunsod            =          tagalunsod

            (Pansinin ang mga panlaping nagtatapos /ng/. Ang ng ay nagiging m kung ang kasunod na tunog ay /p at b/, naging n naman kung ang kasunod na tunog ay /d,l,r,s,t/ at nanatiling ng kung ang mga tunog wala sa nabanggit sa mga tunog na ito).

b.      paggigitlapi.  Paglalagay ng panlapi sa gitna ng salitang-ugat.

            -in-                  +          sariwa                        =          sinariwa

            -in-                  +          bagoong         =          binagoong

            -um-                +          ligaya             =          lumigaya

            -um-                +          takbo              =          tumakbo

c.       paghuhulapi.  Paglalagay ng panlapi sa hulihan o katapusan ng salitang-ugat.

            -in                   +          sariwa                        =          sariwain

            -an                   +          alis                  =          alisan

            -hin                 +          takbo              =          takbuhin

d.      pag-uunlapi at paghuhulapi.  Ang panlapi ay ikinakabit sa unahan at hulihan ng salitang-ugat.

            Ka- -an           +          lagay              =          kalagayan

            Pa- -hin          +          sigla                =          pasiglahin

            Ma- --an         +          tanim              =          mataniman

e.       pag-uunlapi at pagigitlapi. Ang panlapi ay ikinakabit sa unahan at sa gitna ng salitang-ugat.

            mag- -um-      +          sikap              =          magsumikap

            i- -in-               +          kuha               =          ikinuha

f.        Paggigitlapi at paghuhulapi.  Ikinakabit ang panlapi sa gitna at sa hulihan ng salitang-ugat.

            -in- -an            +          tabas               =          tinabasan

            -in- -an            +          walis               =          winalisan

g.      pag-uunlapi, paggigitlapi at paghuhulapi. Ang mga panlapi ay ikinakabit sa unahan, gitna at sa hulihan ng salitang-ugat.

            pag- -um- -an            +          sikap              =          pagsumikapan

            ipag- -um- -an           +          sigaw              =          ipagsumigawan

            mag- -in- -an              +          dugo               =          magdinuguan

3.Inuulit.  Makabubuo ng mga salita sa tulong ng reduplikasyon ng salitang-ugat. Maaaring ulitin ang salitang-ugat ayon sa uri nito:

           

            a. parsyal o di-ganap na pag-uulit.  Inuulit lamang ang isa o higit pang pantig o silabol ng salitang-ugat at kahit may panlapi pa ito, tulad nito:

           

                        alis      =          aalis                ani                   =          aani    

                        lipad   =          lilipad                        ligaya             =          liligaya          

                        ibig     =          iibig                kidlat              =          kikidlat

                        maligaya        maliligaya     bumasa          =          bumabasa

b.      Buo o ganap na pag-uulit.  Inuulit ang buong salitang-ugat nang may pang-akop o wala o may panlapi o wala. Paalala lamang na ang salitang ugat lamang ang inuulit.

            araw   =          araw-araw                 sino                 =          sinu-sino

            iba       =          ibang-iba                   marami          =          marami-rami

            ayaw   =          ayaw na ayaw           tao                   =          tau-tauhan

c.       Magkahalong ganap at di-ganap na pag-uulit.  Ito ang tawag kapag inuulit ang isang bahagi at ang kabuuan ng salita.

     

            lipad   =          lilipad-lipad             payag             = papayag-payag

            tatlo    =          tatatlo-tatlo                takbo              = tatakbu-takbo

            ilan     =          iilan-ilan                    sayaw             = sasayaw-sayaw    

(Alalahanin na hindi lahat ng mga salita na kung titingnan na may pag-uulit ay salitang inuulit na. Tulad ng mga salitang alaala, paruparo, sarisari, gunamgunam, guniguni, dibdib, kilikili at bulaklak ay mga salitang payak dahil wala namang salitang-ugat na ala, paro, sari, gunam, guni, dib, kili at bulak).

1.      Tambalan.   Ang dalawang salitang pinagsasama para makabuo ng isa lamang salita ay tinatawag na tambalang salita. May dalawa itong uri.

a.      Tambalang di-ganap.  Sa uring ito, ang taglay na kahulugan ng dalawang salitang pinagtatambal ay hindi nawawala. Walang ikatlong kahulugang nabubuo. Halimbawa, sa tambalang-salitang bahay-kubo, ang kahulugan ng bahay ‘tirahan ng tao’ at ang kahulugan ng kubo ‘maliit na bahay na yari sa mga karaniwang materyales’ ay kapwa nananatili sa kahulugan ng salitang nabubuo. Ito ay nilalagyan ng gitling bilang pampalit sa mga katagang kinaltas. Iba pang halimbawa:

Asal-hayop    (asal ng hayop)         kulay-dugo               (kulay ng dugo)

ingat-yaman (ingat ng yaman)      bahay-ampunan       (bahay na ampunan)

silid-tanggapan (silid na tanggapan)        daang-bakal              (daan na bakal)        

batang-lansangan (bata sa lansangan       kahoy-gubat              (kahoy sa gubat)

dalagang-bukid (dalagang tagabukid)    urong-sulong            (urong at sulong)

lumubog-lumitaw (lumubog at lumitaw)  bahag-hari              (bahag ng hari)

b.      tambalang ganap.  Sa uring ito, ang dalawang salitang pinagtatambal ay nakabubuo ng ikatlong kahulugang iba kaysa isinasaad ng mga salitang pinagsasama. Hindi ito ginagamitan ng gitling.

            basag + ulo               = basag-ulo

            hampas + lupa         = hampaslupa

            bahag + hari              = bahaghari (rainbow)

            balat + sibuyas         = balatsibuyas (sensitibo)

            dalaga + bukid         = dalagambukid (isda)

            hanap + buhay         = hanapbuhay (trabaho)