Gamit ng Gitling

Gamit ng Gitling

            Ginagamit ang gitling (-):

1.      Sa pag-uulit ng salitang-ugat o mahigit sa isang pantig ng salitang-ugat.

           

            Araw-araw                dala-dalawa              isa-isa             sari-sarili

            Apat-apat                  Sali-saliwa                 pulang-pula  balu-baluktot

            Anu-ano                     sinu-sino                    bagung-bago bahay-bahayan

2.      Kung ang unlapi ay nagtatapos sa katinig at ang salitang nilalapian ay nagsisimula sa patinig na kapag hindi ginigitlingan ay nagkakaroon ng ibang kahulugan.

           

            Mag-alis                     nag-isa                       nag-ulat         pang-ako

            Mang-ulo                   pang-alis                    tag-araw         pang-ulan

            Mag-asawa                pag-aaruga                pag-asa                      may-ari

3.      Kapag may katagang nawawala sa pagitan ng dalawang salitang pinagsama.

           

            Pamatay ng insekto             -           pamatay-insekto

            Kahoy sa gubat                    -           kahoy-gubat

            Humigit at kumulong         -           humigit-kumulong

            Lakad at takbo                      -           lakad-takbo

            Bahay na aliwan                   -           bahay-aliwan

            Dalagang tagabukid            -           dalagang-bukid

4.      Kapag may unlapi ang tanging ngalan ng tao, lugar, brand o tatak ng isang bagay o kagamitan, sagisag o simbulo. Ang tanging ngalan ay walang pagbabago sa ispeling.

           

            Maka-Diyos              mag-Ajax                   maka-Rizal

            Maka-Johnson           maka-Pilipino           mag-Sprite

            Taga-Baguio             mag-Corona              taga-Luzon

            Mag-Ford                  taga-Tubod               mag-Pisay

            Sa pag-uulit ng unang pantig ng tanging ngalang may unlapi, ang gitling ay nalilipat sapagitan ng inulit na unang pantig ng tanging ngalan at ng buong tanging ngalan.

           

            Mag-Johnson             magjo-Johnson

            Mag-Corona              magko-Corona

            Mag-Ford                  magfo-Ford

            Mag-Sprite                mag-i-Sprite

            Mag-Zonrox              magzo-Zonrox

5.      Kapag ang panlaping ika- ay iniunlapi sa numero o tambilang.

           

            Ika-3 n.h.                    ika-20 pahina                        ika-9 na buwan

            Ika-10 ng umaga       ika-3 rebisyon           ika-25 na anibersaryo

6.      kapag isinulat nang patitik ang mga yunit ng fraksyon.

           

            Isang-kapat (1/4)     lima’t dalawang-kalima (5 2/5)

            Tatlong-kanim (3/6)           

7.      kapag pinagkakabit o pinagsasama ang apelyido ng babae at ng kanyang asawa.

           

            Gloria Santos-Reyes                        Perlita Orosa-Banzon

            Conchita Ramos-Cruz         Marilou Vicente-Cabili

8.      Kapag hinati ang isang salita sa dulo ng isang linya

           

            Ginagamit ito sa pagsasanay ng wastong pag-

            bigkas ng mga salita.

Kayarian ng mga Salita

Kayarian ng mga Salita

            Dito malalaman kung papaano nabuo ang mga salita, kung ito ba ay salitang-ugat lamang, o may ikinakabit na panlapi, inuulit o tambalan.

1.      Payak.  Ang salita ay payak kung ito ay salitang-ugat lamang, walang panlapi, hindi inuulit at walang katambal na ibang salita. Halimbawa:

           

            Bahay             ganda             aklat               takbo              sariwa

            Alaala             bango             kristal             bakasyon       bulaklak

2. Maylapi.    Maylapi ang salitang binubuo ng salitang-ugat at isa o higit pang panlapi. Tulad ng:

           

            umalis                        tinulungan    magtakbuhan            tindahan

            umasa                        bumasa          basahin                      sambahin

            Uri ng Panlapi.  Maaaring isa o higit pang panlapi ang matatagpuan sa isang salitang-ugat. Maaaring nasa unahan, gitna o sa hulihan. Buhat nito, may iba’t ibang uri ng panlapi. 

a.      unlapi.  Ito ay mga panlapi na ikinakabit sa unahan ng salitang-ugat.

            Um      +          asa      =          umasa

            Mag    +          aral     =          mag-aral

            Mang  +          isda     =          mangisda

            Ma      +          ligo     =          maligo

b.      gitlapi.  Ito ang mga panlaping isinisingit sa pagitan ng unang katinig at kasunod nitong patinig. Madaling salita, ang gitlapi ay mamatgpuan sa gitna ng salitang-ugat. Nagagamit lamang ang gitlapi kung ang salitang-ugat ay nagsisimula sa katinig.

            -um-    +          basa    =          bumasa

            -in-      +          sulat   =          sinulat

            -um-    +          punta  =          pumunta

            -in-      +          biro     =          biniro

c.       hulapi.  Ito ay mga panlaping matatagpuan sa hulihan ng salitang-ugat. Halimbawa:

                       

                                    -hin     +          basa    =          basahin

                                    -an       +          gupit  =          gupitan

                                    -in       +          sulat   =          sulatin

                                    -han    +          una     =          unahan

                                   

                                    Mapapansin na ang –hin at –han ay hinuhulapi sa mga salitang nagtatapos sa patinig. Samantalang ang –in at –an ay hinuhulapi sa mga salitang nagtatapos sa katinig at sa impit na tunog na itinuturing din na isang ponemang katinig. Tulad ng sumusunod:

                             

                                    -in       +          basa /basa?/                        = basain  hindi basahin

                        d. kabilaan.  Kabilaan ang tawag sa mga panlaping nasa unahan at hulihan ng salitang-ugat.

                             

                                    ka- -an            +          laya                 =          kalayaan

                                    mag- -an         +          mahal             =          magmahalan

                                    pala- -an         +          baybay           =          palabaybayan

                                    tala- -an          +          araw               =          talaarawan

e.       laguhan.  Laguhan ang tawag sa mga panlaping nasa unahan, gitna at hulihan ng salitang-ugat.

            pag- -um- -an            +          sikap              =          pagsumikapan

            mag- -in- -an              +          dugo               =          magdinuguan

           

            (Pansinin na ang o ay nagiging u kapag hinuhulapian. Pansinin rin kung saan inilalagay ang mga gitling ayon sa uri ng panlaping tinutukoy).

Paraan ng Paglalapi.  Ito ay tumutukoy sa paglalagay ng o mga panlapi sa salitang ugat.      

a.      pag-uunlapi.  Paglalagay ng panlapi sa unahan ng salitang-ugat.

            sing-               +          bango             =          simbango

            magsing-        +          puti                 =          magkasimputi

            pang-              +          linis                =          panlinis

            labing-            +          siyam             =          labinsiyam

            nakapaka-      +          sariwa                        =          napakasariwa

            um-                 +          alis                  =          umalis

            taga                 +          lunsod            =          tagalunsod

            (Pansinin ang mga panlaping nagtatapos /ng/. Ang ng ay nagiging m kung ang kasunod na tunog ay /p at b/, naging n naman kung ang kasunod na tunog ay /d,l,r,s,t/ at nanatiling ng kung ang mga tunog wala sa nabanggit sa mga tunog na ito).

b.      paggigitlapi.  Paglalagay ng panlapi sa gitna ng salitang-ugat.

            -in-                  +          sariwa                        =          sinariwa

            -in-                  +          bagoong         =          binagoong

            -um-                +          ligaya             =          lumigaya

            -um-                +          takbo              =          tumakbo

c.       paghuhulapi.  Paglalagay ng panlapi sa hulihan o katapusan ng salitang-ugat.

            -in                   +          sariwa                        =          sariwain

            -an                   +          alis                  =          alisan

            -hin                 +          takbo              =          takbuhin

d.      pag-uunlapi at paghuhulapi.  Ang panlapi ay ikinakabit sa unahan at hulihan ng salitang-ugat.

            Ka- -an           +          lagay              =          kalagayan

            Pa- -hin          +          sigla                =          pasiglahin

            Ma- --an         +          tanim              =          mataniman

e.       pag-uunlapi at pagigitlapi. Ang panlapi ay ikinakabit sa unahan at sa gitna ng salitang-ugat.

            mag- -um-      +          sikap              =          magsumikap

            i- -in-               +          kuha               =          ikinuha

f.        Paggigitlapi at paghuhulapi.  Ikinakabit ang panlapi sa gitna at sa hulihan ng salitang-ugat.

            -in- -an            +          tabas               =          tinabasan

            -in- -an            +          walis               =          winalisan

g.      pag-uunlapi, paggigitlapi at paghuhulapi. Ang mga panlapi ay ikinakabit sa unahan, gitna at sa hulihan ng salitang-ugat.

            pag- -um- -an            +          sikap              =          pagsumikapan

            ipag- -um- -an           +          sigaw              =          ipagsumigawan

            mag- -in- -an              +          dugo               =          magdinuguan

3.Inuulit.  Makabubuo ng mga salita sa tulong ng reduplikasyon ng salitang-ugat. Maaaring ulitin ang salitang-ugat ayon sa uri nito:

           

            a. parsyal o di-ganap na pag-uulit.  Inuulit lamang ang isa o higit pang pantig o silabol ng salitang-ugat at kahit may panlapi pa ito, tulad nito:

           

                        alis      =          aalis                ani                   =          aani    

                        lipad   =          lilipad                        ligaya             =          liligaya          

                        ibig     =          iibig                kidlat              =          kikidlat

                        maligaya        maliligaya     bumasa          =          bumabasa

b.      Buo o ganap na pag-uulit.  Inuulit ang buong salitang-ugat nang may pang-akop o wala o may panlapi o wala. Paalala lamang na ang salitang ugat lamang ang inuulit.

            araw   =          araw-araw                 sino                 =          sinu-sino

            iba       =          ibang-iba                   marami          =          marami-rami

            ayaw   =          ayaw na ayaw           tao                   =          tau-tauhan

c.       Magkahalong ganap at di-ganap na pag-uulit.  Ito ang tawag kapag inuulit ang isang bahagi at ang kabuuan ng salita.

     

            lipad   =          lilipad-lipad             payag             = papayag-payag

            tatlo    =          tatatlo-tatlo                takbo              = tatakbu-takbo

            ilan     =          iilan-ilan                    sayaw             = sasayaw-sayaw    

(Alalahanin na hindi lahat ng mga salita na kung titingnan na may pag-uulit ay salitang inuulit na. Tulad ng mga salitang alaala, paruparo, sarisari, gunamgunam, guniguni, dibdib, kilikili at bulaklak ay mga salitang payak dahil wala namang salitang-ugat na ala, paro, sari, gunam, guni, dib, kili at bulak).

1.      Tambalan.   Ang dalawang salitang pinagsasama para makabuo ng isa lamang salita ay tinatawag na tambalang salita. May dalawa itong uri.

a.      Tambalang di-ganap.  Sa uring ito, ang taglay na kahulugan ng dalawang salitang pinagtatambal ay hindi nawawala. Walang ikatlong kahulugang nabubuo. Halimbawa, sa tambalang-salitang bahay-kubo, ang kahulugan ng bahay ‘tirahan ng tao’ at ang kahulugan ng kubo ‘maliit na bahay na yari sa mga karaniwang materyales’ ay kapwa nananatili sa kahulugan ng salitang nabubuo. Ito ay nilalagyan ng gitling bilang pampalit sa mga katagang kinaltas. Iba pang halimbawa:

Asal-hayop    (asal ng hayop)         kulay-dugo               (kulay ng dugo)

ingat-yaman (ingat ng yaman)      bahay-ampunan       (bahay na ampunan)

silid-tanggapan (silid na tanggapan)        daang-bakal              (daan na bakal)        

batang-lansangan (bata sa lansangan       kahoy-gubat              (kahoy sa gubat)

dalagang-bukid (dalagang tagabukid)    urong-sulong            (urong at sulong)

lumubog-lumitaw (lumubog at lumitaw)  bahag-hari              (bahag ng hari)

b.      tambalang ganap.  Sa uring ito, ang dalawang salitang pinagtatambal ay nakabubuo ng ikatlong kahulugang iba kaysa isinasaad ng mga salitang pinagsasama. Hindi ito ginagamitan ng gitling.

            basag + ulo               = basag-ulo

            hampas + lupa         = hampaslupa

            bahag + hari              = bahaghari (rainbow)

            balat + sibuyas         = balatsibuyas (sensitibo)

            dalaga + bukid         = dalagambukid (isda)

            hanap + buhay         = hanapbuhay (trabaho)

Ang Morpolohiya at ang Morpema

MORPOLOHIYA

            Ang morpolohiya ay ang pag-aaral ng mga morpema ng isang wika at ng pagsasama-sama ng mga ito upang makabuo ng salita. Anupa’t kung ang ponolohiya ay tungkol sa pag-aaral ng set ng mga tunog na bumubuo ng mga salita sa isang wika, ang morpolohiya ay ang pag-aaral sa pagbuo ng mga salita sa pamamagitan ng iba’t ibang morpema.

Katuturan ng Morpema

            Galing ang salitang morpema sa katagang morpheme sa Ingles na kinuha naman sa salitang Griyego – morph (anyo o yunit) + eme (kahulugan). Sa payak na kahulugan, ay ang pinakamaliit na yunit ng isang salita na nagtataglay ng kahulugan. Ang ibig sabihin ng pinakamaliit na yunit ay yunit na hindi na maaari pang mahati nang hindi masisira ang kahulugan nito. Ang morpema ay maaaring isang salitang-ugat o isang panlapi. Ang lahat ng mga morpemang mababanggit ay dapat na ikulong sa {   }.

            Ang salitang makahoy, halimbawa ay may dalawang morpema: (1) ang unlaping {ma-} at ang salitang-ugat na {kahoy}. Taglay ng unlaping {ma-} ang kahulugang “marami ng isinasaad ng salitang-ugat”. Sa halimbawang salitang makahoy, maaaring masabing ang ibig sabihin nito’y “maraming kahoy”. Ang salitang ugat na kahoy ay nagtataglay rin ng sariling kahulugan. Ito ay hindi na mahahati pa sa lalong maliliit na yunit namay kahulugan. Ang ka at hoy, ay mga pantig lamang na walang kahulugan. May pantig na panghalip na ka sa Filipino, gayundin naman ng pantawag na hoy, ngunit malayo na ang kahulugan ng mga ito sa salitang kahoy.

            Samantala, pansinin ang salitang babae, bagamat may tatlo ring pantig na tulad ng mabait, ay binubuo lamang ng iisang morpema. Hindi na ito mahahati pa sa maliit na yunit o bahagi nang hindi masisira ang kahulugan. Hindi morpema ang mga sumusunod na maaaring makuha sa babae: be, e, baba, bae, bab, aba, abab, at ab. Maaaring maibigay tayong kahulugan sa baba at aba ngunit gaya ng naipaliwanag na, malayo na ang kahulugan ng mga ito sa babae.

Uri ng Morpema

            May dalawang uri ng morpema ayon sa kahulugan. Makikita ito sa halimbawang pangungusap sa ibaba.

Magaling sumayaw si Rik kaya siya ay nanalo sa dance olympic.

1.      Mga morpemang may kahulugang leksikal. Ito ang mga morpemang tinatawag ding pangnilalaman pagkat may kahulugan sa ganang sarili. Ito ay nangangahulugan na ang morpema ay nakakatayo ng mag-isa sapagkat may angkin siyang kahulugan na hindi na nangangailangan ng iba pang salita. Halimbawa sa pangungusap sa itaas, ang mga salitang magaling, sumayaw, Rik, siya, nanalo, dance at olympic ay nakakatayo nang mag-isa dahil nauunawaan kung ano ang kanilang mga kahulugan. Kabilang sa uring ito ang mga salitang pangngalan, pandiwa, pang-uri at mga pang-abay. Tulad ng mga sumusunod:

            Pangngalan:              Rik, dance, olympic, aso, tao, paaralan, kompyuter

            Panghalip:                 siya, kayo, tayo, sila, ako, ikaw, atin, amin, ko, mo

            Pandiwa:                   sumayaw, nanalo, mag-aral, kumakanta, naglinis

            Pang-uri:                    banal, maligaya, palaaway, balat-sibuyas, marami

            Pang-abay:                magaling, kahapon, kanina, totoong maganda, doon

2.      Mga Morpemang may kahulugang pangkayarian. Ito ang mga morpemang walang kahulugan sa ganang sarili at kailangang makita sa isang kayarian o konteksto upang maging makahulugan. Ito ang mga salitang nangangailangan ng iba pang mga salita upang mabuo ang kanilang gamit sa pangungusap. Tulad ng halimbawang pangungusap sa itaas, ang mga salitang si, kaya, ay at sa ay hindi makikita ang kahulugan at gamit nito sa pangungusap kung wala pang ibang salitang kasama. Ngunit ang mga salitang ito ay malaking papel na ginagampanan dahil ang mga ito ay nagpapalinaw sa kahulugan ng pangungusap. Hindi naman maaaring sabihing, Magaling sumayaw Rik siya nanalo dance olympic. Kasama sa uring ito ang mga sumusunod:

            Pang-angkop:           na, -ng

            Pangatnig:                 kaya, at, o saka, pati

            Pang-ukol:                 sa, tungkol sa/kay, ayon sa/kay

            Pananda:                    ay, si, ang, ng, sina, ni/nina, kay/kina

Anyo ng Morpema

            May tatlong anyo ang morpema. Makikilala ang mga morpemang ito batay sa kanyang anyo o porma. Ito ay maaaring ayon sa mga sumusunod:

1.      Morpemang ponema.  Ito ay ang paggamit ng makahulugang tunog o ponema sa Filipino na nagpapakilala ng gender o kasarian. Oo, isang ponema lamang ang binabanggit ngunit malaking faktor ito upang mabago ang kahulugan ng isang salita. Halimbawa ng salitang propesor at propesora. Nakikilala ang pagkakaibang ito sa pamamagitan ng {-a} sa pusisyong pinal ng ikalawang salita. Ang ponemang /a/ ay makahulugang yunit na nagbibigay ng kahulugang “kasariang pambabae.” Samakatwid, ito ay isang morpema. Ang salitang propesora ay binubuo ng dalawang morpema: {propesor} at {-a}. Iba pang halimbawa:

            Doktora          -           {doktor} at {-a}

            Senyora                      -           {senyor} at {-a}

            Plantsadora   -           {plantsador} at {-a}

            Kargadora     -           {kargador} at {-a}

            Senadora        -           {senador} at {-a}       

           

            Ngunit hindi lahat ng mga salitang may inaakalang morpemang {-a} na ikinakabit ay may morpema na. Tulad ng salitang maestro na naging maestra. Ang mga salitang ito ay binubuo lamang ng tig-iisang morpema, {maestro} at {maestra}. Ang mga ponemang {-o} at {-a} na ikinakabit ay hindi mga morpema. Dahil wala naman tayong mga salitang {maestr} at sasabihing morpemang {-o} at {-a} ang ikinakabit dahil nagpapakilala ng kasariang panlalaki at ganoon din sa pambabae. Tulad din ng sumusunod na mga salita na may iisang morpema lamang:

            bombero        -           na hindi {bomber} at  {-o} o {-a}

            kusinero        -           na hindi {kusiner} at {-o} o {-a}

            abugado        -           na hindi {abugad} at (-o} o {-a}

            Lito                 -           na hindi {lit} at {-o} o {-a}

            Mario             -           na hindi {mari} at {-o} at {-a}

2.      Morpemang salitang-ugat (su).  Ang mga morpemang binubuo ng salitang-ugat ay mga salitang payak, mga salitang walang panlapi. Tulad nito:

            tao                   silya                druga             payong                       jet

            pagod             tuwa               pula                liit                   taas

            basa                laro                 aral                 kain                sulat

3.      Morpemang Panlapi.  Ito ang mga morpemang ikinakabit sa salitang-ugat. Ang mga panlapi ay may kahulugang taglay, kaya’t bawat isa ay isang morpema. Halimbawa, ang panlaping {um-}/{-um-} ay may kahulugan “pagganap sa kilos na isinasaad ng salitang-ugat. Sa pandiwang umaawit, ang {um-} ay nangangahulugang “gawin o ginawa ang kilos ng pag-awit. Tulad ng mga sumusunod:

           

            mag-ina          -           {mag-} at {ina}

            maganda        -           {ma-} at {ganda}

            magbasa                    -           {mag-} at {basa}

            bumasa                      -           {-um-} at {basa}

            aklatan                       -           {-an} at {aklat}

            pagsumikapan         -           {pag-, -um-, -an} at {sikap}