SI MANANG MERIN AT ANG TURUMPO (Maikling Kuwento)

SI MANANG MERIN AT ANG TURUMPO

Ni Marcelo Navarra

               

Sa pagsisikap niyang maging mahusay, naghandang mabuti si Arsenio. At nang ihahagis na sana niya ang turumpo, isang tawag ang pumigil sa kanya. “Hoy, Dong.” At naiwang nakaakma pa ang kanyang kanang kamay na nakahawak pa rin sa turumpo nang siya’y tumingala.

Napatingala rin ako.

“Ano ang inyong sadya?” tanong ni Arsenio.

“Ito ba ang bahay ni Merin?” tanong ng tao.

Tumindig si Arsenio at lumingon sa akin.

“Oo,” ako ang sumagot. “Ako ang kanyang batang kapatid.”

“Aah. Kapatid ka pala niya,” sabi ng tao. “Nasaan siya ngayon, Dong?”

“Nariyan sa loob ng bahay – namamalantsa. Ano ang inyong sadya sa kanya?”

“Salamat, ngunit ako na lamang ang magsasabi sa kanya. May iba pa bang tao sa bahay?”

“Wala, nag-iisa siya.”

“Ang tatay at nanay mo, at ang iba mong kapatid, nasaan sila?”

“Bakit, may sadya rin ba kayo sa kanila?”

“Aw, wala naman.”

“Aw, mabuti naman ‘pagkat wala sila dito. Pumunta silang lahat sa bukid. Kami lamang ni Manang Merin ang naiwan.”

“Kailan pa sila umalis?”

“Maagang-maaga silang umalis.”

Ngumiti ang tao.

“Dong, pakisabi na may naghahanap sa kanya.”

“Sandali lang, Bay Nyong, ha?”

Tumakbo ako sa bahay, tumuloy sa komedor kung saan naroon si Manang Merin. Pupunta na sana si Manang Merin sa kusina, bitbit ang plantsa, marahil upang magpalit ng uling sa plantsa.

“Manang Merin, may naghahanap sa iyo.”

“Sino?”

“Ewan, di ko kilala.”

“Puntahan mo at papanhikin mo.”

Bumalik ako at nang nasa hagdanan na, sinabihan ko ang tao na maari siyang pumanhik. Nagkasalubong kami sa gitna ng hagdanan – ako papanaog, at siya naman ay paakyat upang makipagkita kay Manang Merin. Nagpasalamat pa nga siya, ngunit mapilit siya na siya na lamang ang magsasabi ng kanyang sadya.

“Ibaba mo ang iyong turumpo, Bay Tik,” sabi ni Arsenio.

Hinagis ko ang aking turumpo sa kinaroroonan nito kanina. Sa pagsisikap niyang gawin ang pinakamahusay, naghandang mabuti si Arsenio at buong lakas niyang hinagis ang kanyang turumpo. Sa halip na tamaan ang akin o bumagsak man lamang malapit sa akin, uminog ito patungong likuran sa naipong tuyong dahon ng niyog bago huminto. Kinuha ko kaagad ang akin at kinidkiran ng pisi.

“Ibaba mo ang turumpo mo, Bay Nyong, at bibiyakin ko!”

“Ang yabang mo naman!”

“Mayabang, ha? Tingnan natin.”

Ako naman ang naghanda. Pinaghusayan kong mabuti pagkat ayaw kong magkamali. Paghagis ko, tumama ang aking turumpo sa gilid ng turumpo ni Arsenio bago lumukso sa lupa at huminto. Maganda ang inog ng aking turumpo at hindi maugong. Yumukod si Arsenio upang kunin ang kanyang turumpo.

“Ano, Bay Nyong, di ba nabutasan ang iyo?”

“Ang yabang mo talaga. Saan ang tama?”

“Kung kasing lakas lamang sana ako ni Manoy Boloy, makikita mo sana.”

“Totoo bang malakas ang Manoy Boloy mo?”

“Totoong malakas. Di mo pa ba nakita ang maskulado niyang bisig?”

“Kung magsuntukan kaya ang Manoy Boloy mo at yong mamang nakipagkita kay Manang Merin mo, mananalo kaya siya?”

“Ewan ko sa langaw kung hindi makukuba ang mamang ‘yan.”

Inikit ko muli ang pisi sa aking turumpo.

“Ibaba mo na ang iyong turumpo, Bay Nyong.”

“Halika, Bay Tik, maglamaw* muna tayo.”

“Saan tayo kukuha ng buko?”

“Saan pa kundi sa inyong puno. Kay daming niyog diyan.”

*Lamaw- kinayod na buko na hinaluan ng sariling katas, asukal at, kung minsan, gatas.

“Basta ikaw ang aakyat ha?”

“Oo.”

“Hintay, saan tayo kukuha ng asukal?”

“Kumuha ka sa inyong aparador. Palagi naman kayong nagtsotsokolate sa umaga, tiyak na marami kayong asukal.”

“E kung pagalitan ako ni Manang?”

“Ilihim mo ang pagkuha, huwag ka nang magpaalam.”

Sa hagdanan ng kusina ako dumaan. Maingat kong itinulak ang pintuan at pumaroon sa aparador kung saan tinago ni Manang Merin ang garapon ng asukal. Ngunit ano ang paglalagyan ko ng asukal, tanong ko sa sarili. At saka ako naghanap ng papel. Sa aking paghahanap, lumabas ako sa komedor, ngunit wala si Manang Merin, nasaan kaya? Naiwanang nakahiga ang plantsa sa kanyang lalagyan, wala nang lamang baga. Sa tabi ng plantsahan ay ang basket na sinidlan ng mga bagong plantsang damit at ang palangganang pinaglagyan ng plaplantsahin. Nasaan kaya si Manang Merin, tanong ko sa sarili. At saka ko narinig na may nag-uusap sa kwartong hinihigaan niya. Naroon pala si Manang Merin, nakikipag-usap sa lalakeng may sadya sa kanya. Wala pa rin akong makitang papel na paglalagyan ko sana ng asukal para sa aming paglamaw ni Arsenio. Dahan-dahan akong pumunta sa sala at pinaikot ko ang aking tingin sa sulok, sa dingding, at sa mesa upang maghanap ng papel.

“Abi, para mo nang awa, huwag.”

Napaurong ako pagkarinig ko ng mga salitang di mapagkakailang nagbuhat kay Manang Merin. Marahan akong tumungo sa dingding upang makinig sa masiglang pag-uusapan ng dalawa at nang di rin ako mabuko sa aking paghahanap ng papel para sisidlan ng asukal.

‘Sige na, Mer, isa lamang.”

Dumikit ako sa dingding at naghanap ng butas na aking masisilipan.

“Maawa ka, Abi, humingi ka ng kahit ano, huwag lang yan. Ayaw ko niyan, ayaw ko.”

Nasaan na ba ang butas, naghahanap pa rin ako.

“Merin, minamahal mo ba ako o hindi?”

“Minamahal ng buong puso, ngunit Abi, maawa ka, huwag…”

Sa wakas, may nakita akong butas na napakaliit, ngunit di na bale, magsisilbi na rin ito. Nasilip ko si Manang Merin na nakaupo sa gilid ng kama. Katabi niya ang lalake. Nakaupo silang dikit na dikit. Nakayuko si Manang Merin. Ang mama’y waring nakayuko rin, ngunit nakatingin kay Manang. Sobrang lapit ang mukha ng mama kay Manang Merin, halos singhutin na ang mukha ni Manang Merin.

“Minamahal mo ba ako ng buong puso?”

“Oo, ng buo kong puso, Abi.”

“Kung gayon, bakit ayaw mong pumayag sa hinihiling ko? Kung tunay mo akong iniibig mararamdaman mong ako’y masasaktan kung di mo ibibigay ang aking hinihingi. Matitiis ba ng tunay na umiibig ang mahal niyang nababalisa? Merin kanino ka ba nakikipag-usap?”

“Totoong di ko matiis ang makita kang nababalisa, Abi, unawain mo rin sana ako.”

Sumakit na ang mga binti at leeg ko sa katitiyad upang masilip ko ang nangyayari kaya’t nagpahinga muna ako. Medyo naiinis na ako sa pakikinig sa kanila. Ano ba ang hinihingi ng mama at tila napakaramot naman itong si Manang Merin na ayaw ibigay ang hinihingi nito?

“Ano ang dahilan at umaayaw ka?”

“Baka linlangin mo lang ako pagkatapos.”

“Linlangin? Nagdududa ka pa ba sa aking pag-ibig? Mer, isipin mong mabuti kung gaano katagal na akong nagtitiis at naghihirap. Hindi mabihag ng salita ang pag-ibig ko sa iyo. Mag-aaksaya pa ako ng panahon sa pagliligaw sa iyo kung hindi kita tunay na minamahal? Ano ba, Mer, nagdududa ka pa ba sa aking katapatan?”

“Hindi, ngunit sino ang makakapagsabi?”

Tumiyad muli ako upang maabot ang butas. Nasilip ko muli si Manang Merin na nakaupo pa rin sa gilid ng kama at ang taong humihingi ng ewan ko kung ano kay Manang. At nakita kong nakayuko rin ngunit nakatingin kay Manang Merin at halos singhutin ng tao ang mukha ni Manang Merin.

“Mer, para mo nang awa…”

“Abi, maawa ka rin sa akin.”

Nakita kong biglang tumindig ang tao, nanlisik ang mga mata, sumimangot, at gumalaw-galaw ang panga habang nakatitig kay Manang Merin.

“Papayag ka ba o hindi? Dapat mong malaman, Merin, na hindi ako pumasok sa trabaho ngayon dahil sa iyong sulat na nagsasabing kailangan tayong magkita upang mapawi ang kalungkutang bunga ng matagal na nating di pagkikita. Dahil ayaw kong maghinanakit ka sa akin, dahil sa malaki kong pag-ibig sa iyo, at dahil nasasabik na rin ako sa iyo, nagmadali akong pumarito upang tumupad sa iyong kahilingan. Ngayong narito na ako, ang puso ko naman ang humihiling sa iyo. Ngunit nagmamatigas ka, nagpapahiwatig na di mo maramdaman ang nadarama ko para sa iyo. Sana’y hindi na ako pumarito… Bueno, hindi na ako magtatagal. Magpakabuti ka sana. Aalis na ako, Mer, at maraming salamat na lang.”

“Abi, maawa ka…”

“Hinahangad ko ang iyong kabutihan.”

“Abi!”

“Sige na, isang beses lang at di na ako uulit.”

“Pagkatapos, di mo kaya ako lolokohin?”

“Hinding-hindi.”

“Isinusumpa mo?”

“Isinusumpa ko nang buo kong puso.”

“Basta ha? Baka hindi mo tutuparin…”

At saka ko narinig ang pagtawag sa akin ni Arsenio. Nasaan raw ako, naiinip na raw siya, sabik na sabik na raw siyang kumain ng buko. Sinagot ko si Arsenio sa aking sarili na loko-loko ba siya, bakit siya magsasabing sabik na sabik na siya sa buko, baka marinig siya ni Manang Merin at mapagalitan tuloy ako, baka di na kami makakain ng buko.

“Ewan ko, baka maabutan tayo ng aking kapatid.”

“Hindi. Di mo ba narinig na maglalamaw sila? Mahaba pa ang panahon. Halika na.”

Tinawag muli ako ni Arsenio, napakatagal ko raw, naiinip na siya sa akin. Dahan-dahan akong bumalik sa komedor, tumuloy sa kusina at lumabas sa pintuan sa likuran.

“Napakatagal mo naman, Bay Tik!”

“Naghahanap pa kasi ako ng papel, Bay Nyong.”

“Aanhin mo ba ang papel?”

“Paglalagyan ko sana ng asukal.”

“Kailangan bang papel? Marami naman diyang dahon ng saging.”

“Oo nga ano? Sige, kumuha ka nga Bay Nyong.”

Tumakbo si Arsenio sa likod sa may kulungan ng baboy kung saan naroon ang maraming puno ng saging.

Bumalik siyang dala-dala ang dahon ng saging. Maya-maya, nasa puno na kami ng niyog malapit sa balon, at niyaya ko si Arseniong umakyat kaagad sa puno. Sumunod si Arsenio at nang makarating na siya sa itaas, sinigawan ko siya, “Ang kunin mo ay ang bukong mala-sipon, Bay Nyong, ha?”

Nahulog ang tatlong buko galing sa itaas.

“Tama na, Bay Nyong.”

Si Arsenio pa rin ang nagbiyak ng buko. Ang matalas na itak pa naman ni Tatay ang ginamit. Ayaw na ayaw ipagamit ni Tatay ang kanyang itak at baka mapurol daw, ngunit dahil nasa bukid siya, ginamit na rin namin. Tinapyas ni Arsenio ang unang buko at pinabayaan naming masayang ang katas nito. Hinati at kinayod namin ang laman. Nagbiyak si Arsenio ng isa pa, ngunit ngayon, sinahod na namin ang katas sa naunang biyak. Nang maubos hinati muli naming, kinayod ang laman at saka namin dinagdag sa unang kinayod. Hinaluan namin ng asukal bago naming kinain.

“Magmadali tayo, Bay Nyong, baka maabutan tayo ni Manang Merin.”

“Bakit, nasaan ba ang Manang mo?”

“Naroon sa kanyang silid, nakikipag-usap sa mama. Narinig ko pa nga ang kanilang pag-uusap.”

“Ano ba ang kanilang pinag-uusapan?”

“Ewan kung ano iyon, basta may hinihingi ang tao ngunit ayaw naman ibigay ni Manang.”

“Ano kaya ang hinihingi niya?”

“Halika, Bay Nyong, alamin natin.”

Umakyat kami sa bahay at noong naroon na kami sa malapit sa butas na pinagsisilipan ko kanina, nakiusap si Arsenio na siya muna ang sisilip. Tumiyad siya upang maabut ng kanyang mata ang butas. Nangatog ang kanyang binti habang sumisilip. Maya-maya, iniwanan niya ang butas, lumapit sa akin, dinikit ang bibig sa aking tenga at pabulong na sinabing, “Bay Tik, umiiyak ang Manang Merin mo.”

“Aw!”

“Totoo. Tingnan mo nga.”

Talagang umiiyak si Manang Merin. Bakit kaya?

“Bay Nyong, halika, pasukin natin sa kuwarto at tanungin natin ang tao kung ano ang ginawa niya kay Manang Merin. Makakatikim talaga ang taong iyan kay Manoy Boloy. Ipasusuntok ko siya.”

Nanlaki ang mga mata ng tao nang Makita kami sa pintuan. Napatingala si Manang Merin.

“Inano mo si Manang Merin?” usig ko sa tao.

“Wala naman. Wala akong ginawa sa kanya.” Sagot ng tao.

“E bakit siya umiiyak?”

“Ewan ko sa kanya. Ba’t di siya ang tanungin mo?”

“Wala naman, Tik. Kuwan, e, binalitaan niya kasi ako na namatay na raw si Purita.” Sagot ni Manang Merin sabay ang tingin sa tao at pinilit ang isang tawa.

Tumawa rin ang tao at tinitigan si Manang.

“Sino ba ‘yang Purita, Nang?”

“Ay naku, ang matalik kong kaibigan sa lungsod.”

“Aw, akala ko kung naano ka na. Halika, Bay Nyong, magturumpo uli tayo.”

“Mabuti pa nga, Bay Tik, ako naman ang bibiyak ng iyong turumpo.”

Sa pagsisikap niyang gawin ang kanyang pinakahusay, naghandang mabuti si Arsenio. At nang ihahagis na sana niya ang turumpo, isang tawa ang pumigil sa kanya. “Hoy Dong!” at naiwang nakabitin sa itaas ang kanyang kanang kamay na nakahawak pa rin sa turumpo nang siya’y tumingala.

Napatingala rin ako.

“Ano na naman ang sadya mo?” tanong ni Arsenio.

“Aalis na ako. Hala, maglaro kayo diyan,” paalam ng tao at lumakad na.

“Naku, Bay Nyong, siguradong makukuba ang taong iyan kung susuntukin ni Manoy Boloy!”

PAHABOL (Maikling Kuwento)

PAHABOL

Ni Marcelo Navarra

                Sa aking pagtingala, nakatayo na sa aking harapan ang kanyang ama. Tumama sa akin ang umaapoy niyang mga mata. Napaso ako sa tindi ng init nito. Hindi ako nakatiis, napayuko ako. Ikalawa ko na itong pagkapaso, ngunit ito’y mas matindi kaysa una. Sumuot ang hapdi hanggang sa aking kalamnan.

                Ang una kong pagkapaso ang nagtapon sa akin sa malayong pook upang doo’y maturuan ko ang aking pusong lumimot kay Fe. Kinasusuklaman ako ng kanyang ama. Kung ano ang aking naging kasalanan ay hindi ko lubos-maisip. Dahil kaya lagi niya akong nakikitang bumibili ng sigarilyo sa kanilang tindahan at nakikipag-usap kay Fe na siyang tunay kong minamahal? O dahil ba sa aking pagkatao – ang aking pagkadukha at pagkaiba ang uri sa kanila? Kung alin sa dalawa, nalilito ako.

                Napadpad ako sa malayo. At doo’y aking natagpuan sina Inday, Ester, Mira, Glenda at iba pa; mga dalagang di mabibili ng mura; mga maririlag na anak ng mga piling pamilya. Ngunit sa aking pagkamangha, si Fe pa rin ang gumigising sa akin kung ako’y natutulog at nagbibigay-buhay sa aking mga pangarap. Sa aking pag-iisa, siya pa rin ang umaaliw at nakikipagbiruan sa akin.

                Ang aming mga sulat ang naging tulay na bumagtas sa karagatan at lupain na humihiwalay sa amin; at tulad ng isang pangarap, dumalaw kami sa isa’t isa, kumanta ng aming awit ng pag-ibig at muling pinagtibay ang mga sumpaan at pangako sa isa’t isa.

                Isang hapon, nakatanggap ako ng sulat mula sa kanya. “Bumalik ka sa akin, Raul. Magmadali ka. Isang araw na dumaan ay isang hakbang patungo sa libingan. Dali, dali, dali! Bago dumating ang aking katapusan, minsan pa’y bigyan mo ako ng isang halik na ipadaan mo man sa salita’y magsisilbing ala-ala sa Fe mong naghihingalo.”

                Ayaw ko nang makita ang pagmumukha ng kanyang ama na natutunan ko nang kasuklaman. Hindi pa sana panahon para bumalik ako kay Fe. Nagtago ako sa pook na ito upang buhayin muli ang namatay kong pag-asa. Naniniwala akong magsisisi siya sa kanyang ginawa at kikilalanin din niya ako balang araw.

                Ngunit nakiusap sa akin si Fe at nagmakaawa. Binalot ko ang aking mga gamit. Wala mang paalam sa mga nais umangkin ng aking pangalan, lumisan ako sa gitna ng kadiliman ng gabi. Ano ang aking katatakutan? Agta o huramentadong morong nakayukyok sa itaas ng puno at nag-aabang sa kanyang biktima? Sa madaling salita, wala akong pangamba o takot. Nariyan si Fe, isang anghel na magbibigay liwanag sa akin.

                Nangawit ang aking mga binti dahil sa layo ng pier mula sa aking pinapasukan. Sa kahabaan ng inilalakbay patungong Sugbu at muling pagbabiyahe mula lungsod hanggang Kabkad, naghalo ang kaba, sabik at galit sa aking dibdib.

                Hindi ko ibinunyag sa aking mga magulang ang tunay na dahilan ng aking biglang pag-uwi. Nagulat sila ngunit di nagtagal at natanggap nila ang aking pagsisinungaling.

                Lihim akong lumakad patungong baranggay ng Santa Teresita kung saan sa loob ng labindalawang taon inaruga at binuhusan ng pagmamahal at paggalang si Fe. Ito ay sapagkat siya ay mabait, di mapili sa kaibigan , masipag at matulungin sa mga dukha. Habang sumisilong ako sa isang bahay na di maayo kina Fe, naalala ko na minsa’y napiling reyna si Fe sa baranggay. Kung dahil sa kanyang kagandahan, sa kabaitan o sa kasipagan, di ko na matanto.

                Madilim na ang gabi. Nakasalubong ko sa daan ang ilan sa aking mga dating kaibigan ngunit hindi nila ako nakilala. Paminsan minsa’y sinusundan nila ako ng tingin upang alamin kung sino ako, ngunit tila nalimutan na nila ang aking pagmumukha. Nakita ko si Joe na nakaupong nagkukuyakoy sa itaas ng bakal na pasemano ng tulay; si Lou na kumakanta ng nakakaantok na himig sa saliw ng kanyang gitara; si Tiroy na humahagikhik sa pakikinig ng nakakatawang kuwento ni Andoy; at naroon din si Porto na bumibigkas ng huling saknong ng tula ni Ranudo.

                Bumalik sa aking gunita ang aming pagsasama, ang aming mga pinagdaanan na nakasulat sa mga pahina ng aking inagiw na mga alaala.

                Dumaan ako sa harap nila ngunit walang pumansin sa akin. Ikinatuwa ko ito. Sa wakas, ang bulung-bulungan tungkol sa akin ay tila naglaho na.

                Biglang nanigas ang aking mga paa at ako’y napatigil. Humigit kumulang sa dalawang hakbang at darating na ako sa bahay nina Fe. Sa silong nila na ginawang tindahan, nagtipon ang ilang mga tao. Nakita ko doon ang isang lalaking malaki ang tiyan na umiinom mula sa hungot* ng tuba habang ang iba’y nakikipagtagayan at naghahalakhakan. May tatlong nagdadama na nakaupo palibot sa isang maliit at bilog na mesa na malapit sa pintuan. Isa sa mga ito ay ang ama ni Fe.

                Pinilit ko ang aking mga hakbang, tinakpan ng bahagya ng sombrero ang aking mukha, at nagtungo sa tindahan. Sa loob ng tindahan ay may apat o limang taong nagbibiruan. Tangan ang tatlong malalaking tabako, nakasadlak sa sahig na kawayan si Iya Silya, ang ina ni Fe.

                Hinanap ng aking mga mata si Fe. Wala siya sa tindahan. Sa aking kasabikan, lumakas ang tibok ng aking puso. Ibig ko na siyang makita, nais kong tiyakin kung sa loob ng dalawang taon ay di nagbago ang malamlam niyang mga mata, ang matangos niyang ilong at ang alindog ng kanyang mga labing naghihintay ng isang halik.

                Nalimutan ko na ang pangyayaring nagtapon sa akin sa malayong pook. Pumasok ako sa tindahan. Walang anuman kung ako’y itulak muli ni Iyo Mino. Walang anuman, basta’t makita ko lamang si Fe.

                Walang nakapansin sa aking pagpasok. Kung mayroon man, hindi siya nagpahalata dahil hindi niya ako nakilala. Ni hindi tumingin sa akin si Iya Silya upang alamin kung sino ang bumili ng isang kahang sigarilyo. Hindi na niya nakilala ang aking tinig. – Iya, maari po bang makasindi? – inabot niya sa akin an posporo at nagpatuloy na nakipag-usap sa kanyang katabi.

*hungot – bao ng niyog ng pinaglalagyan ng tuba

                Kasabay ng pagliyab ng palito, marinig ko ang isang ipit na tinig – Raul! – hanggang doon lamang. Dahan-dahan kong binaling ang aking ulo sa pinanggalingan ng nasabing tinig at doon sa itaas, nakasandal sa pintuan ang nananamlay kong si Fe.

                Bumuka ang kanyang bibig upang magsalita, ngunit agad ko siyang binalaang tumahimik. Lumabas ako sa ibang pintuan at humanap ng mapagkukublihan sa malapad na anino ng malaking punong bangkal.

                Sumunod si Fe. Tumakbo siya sa akin at nilapat ang katawan sa aking dibdib. Umiyak siya. –Raul, ano’t kay tagal mong bumalik? Bakit mo ako pinagtiis ng labis ng kalungkutan? Raul, siguro’y may iniwan kang naghihintay sa iyong pagbabalik, ano?

-Pinagbilin ngang ako’y bumalik kaagad - nagsinungaling ako sa pobre.

-Raul, Raul, kaya pala… - nahimatay si Fe at nanlamig ang katawan. Sinalo ko siya at sa isang mainit na halik ay natauhan siyang muli. –Raul!

- Fe! Kailangan ko pa ban ulitin sa iyo na wala akong ibang minamahal kundi ikaw? Tanungin mo ang buwan, Fe. Ang kanyang liwanag ang magsasabi sa iyo. Hindi ako nagtaksil sa iyo kahit na totoong sa mga gabing maliwanag ang buwan ay may mga kasama ako, mga nilalang na kung tawagin ay babae, na dahil sa awa ng demonyo’y tumanggap ng mga handog kong kasinungalingan. Ang kasiyahang nadama ko sa mga sandaling iyon ay di tulad ng kaligayahang nadama ko noong ikaw ang nasa tabi ko. Bakit ako babalik upang tumupad sa iyong kahilingan kundi dahil sa laki ng pag-ibig ko sa iyo? Naniniwala ka na ba sa akin ngayon, Fe?

Hinaplos-haplos niya ang magulo kong buhok.

                -Salamat, Raul!

                -Ang iyong ama…

                -Nalimutan na niya ang nangyari, Raul. Naniniwala akong hindi na siya galit sa iyo.

                - Hindi pa sa panahon, Fe. Hindi pa ako maaaring humarap sa kanya.

                - Kalimutan mo na ang nakaraan Raul. Bukas ng umaga, bumalik ka rito. Pupunta si Papa sa Sibongan at magsasabong. Hihilingin ko kay Mama na siya ang magbantay sa tindahan. Mag-uusap tayo nang masinsinan. Uulitin nating ang ating sumpaan sa isa’t isa. Sang-ayon ka ba, senyorito?

                Ano kaya ang ligaya nitong gabi kapag mayroon siyang pusong marunong dumama habang kanyang dinuduyan ang dalawang nahihimbing niyang mga anak na nangangarap makamit muli ang naglahong kaligayahan?

                Masigla kong sinalubong ang umaga. Nasiyahan ako sa pakikinig sa mga awit ng ibon, sa paghalik ng mga alon sa dalampasigan, at sa halimuyak ng mga bulaklak.

                Kinakanta-kanta ko ang ilang linya mula sa isang kinababaliwang awitin habang ako’y nagbibihis. Ang aking relo ang nagsabi sa aking ika-walo ng umaga nang sumakay ako sa trak. Hindi pa umiinit ang aking upuan nang huminto ang sasakyan sa tulay na may lima o anim na bahay ang layo sa bahay nina Fe.

                Katulad noong nakaraang gabi, tinakpan ng bahagya ng suot kong sombrero ang aking mukha. Ngunit kaiba sa aking paniniwala, may mga mapag-usisang mga matang nagmamasid sa akin. Natagpuan ko si Fe na nakapangalumbaba sa kanilang durungawan. Sinenyasan niya akong umakyat. Hindi ako nag-aksaya ng panahon at sumunod kaagad sa kanyang utos.

                Kahit sino’y makakalimot sa tumatakbong mga sandal kapag kaharap niya ang anghel ng kanyang buhay. Nakalimutan ko na maliban kay Fe, ang buong tahanan ay nasusuklam sa akin. Nagpalitan kami ng mga sumbong kung ano ang nangyari sa amin sa loob ng dalawang taon ng aming paghihiwalay.

                -Alam mo, Raul, maraming nagpapayo sa akin, lalong lalo na ang mga kasama ni Max, na dapat daw kitang hiwalayan. Ano raw ang makukuha ko sa iyo? Ayon sa kanila, kabaliwan daw ang di ko pagtanggap kay Max dahil siya’y may malalaking lupain at niyogan. Habang buhay daw sana akong di makakatikim ng hirap.

                -Tama sila, Fe, ano nga bang maihahandog ko sa iyo maliban sa aking karukhaan?

                -Utang na loob, Raul, huwag mong iparinig sa akin ang ganyang pananalita. Maliban sa iyong pagmamahal, waa na akong ibang dahilang mabuhay sa mundong ito. Sa araw na manlamig ka sa akin, kung tunay nga na ang lahat ng bagay na may taglay na init ay may taglay ring lamig, walang alinlangang tatalikuran ko ang buhay na ito.

                Di mapantayan ang aking tuwa sa pagkakarinig ko ng mga salita ni Fe. Isang malaking karangalan para sa akin ang magkaroon ng kasintahang tulad ni Fe.

                -Maraming salamat, Fe, at halos mabiyak ang aking puso sa labis na ligaya.

                Magsasalita pa sana ako kung di ko nakita ang isang aninong gumuhit sa makintab na sahig sa aking harapan. Pagtingala ko’y nakatayo na sa aking harapan ang kanyang ama! Tumama sa akin ang umaapoy niyang mga mata. Napaso ako sa tindi ng init nito. Hindi ako nakatiis, napayuko ako.

                -Narito paa ang damong ligaw na ito! Akala ko’y matagal na itong nabunot na kasama ang kanyang ugat. Akala ko’y nagging lupa na lamang ito. Ligaw na damo, pastilan itong ligaw na damo! – nagngalit ang mga ngipin ni Iyo Mino sa laki ng galit.

                Parang tinusok ng mga tansong balaraw ang aking katawan. Dahil sa sakit, pinilit kong sabihin – Sr. Velasquez – ngunit hanggang doon na lamang.

                Isang matunog na sampal ang dumapo sa aking pisngi at sinundan pa ito ng tadyak na kasing lakas ng sipa ng kabayo. Nahilo ako. Kahit sino sa katauyuan ko’y mahihilo at makakalimot sa sarili.

                Nakalimot ako at binunot ko ang lanseta mula sa bulsa ng aking pantalon. Mabilis pa sa kisap mata’y bumaon ang patalim sa dibdib ni Iyo Mino at naghanap ito ng daanan patungo sa kanyang puso!

                Nangilabot si Fe at sumigaw, ngunit hindi ko na ito narinig. Iniwanan ko sila at nagmadali sa pagpanaog. Di ko man namalayan, ay tumakbo ako ng mabilis. Kasabay ng aking paghingal, nahulog ang iba’t ibang salita mula sa aking mga labi at dinampot ng hangin.

                Mabilis pa rin ang aking pagtakbo. Ang aking malalaking hakbang ang nagdala sa akin sa pintuan ng munisipyo.

ANG KALUPI (Maikling Kuwento)

ANG KALUPI

Benjamin Pascual

                Mataaas na ang araw nang lumabas si Aling Marta sa bakuran ng kanilang maliit na barung-barong. Aliwalas ang kanyang mukha: sa kanyang lubog na mga mata na bahagyang pinagdilim ng kanyang malalagong kilay ay nakakintal ang kagandahan ng kaaya-ayang umaga. At sa kanyang maninipis na labi, na bahagyang pasok sa pagkakalapat at maputla, ay naglalaro ang isang ngiti ng kasiyahan. Araw ng pagtatapos ng kanyang anak na dalaga; sa gabing iyon at tatanggapin nito ang diploma bilang katunayang natapos niya ang apat na taong inilagi sa mataas na paaralan. Ang sandaling pinakahihintay niya sa mahaba-haba rin namang panahon ng pagpapaaral ay dumating na: ang magkaroon ng isang anak na nagtapos sa high school ay hindi na isang maliit na gaya niya. Sa mapangarapin niyang diwa ay para niyang nakikita ang kanyang anak na dalaga sa isang kasuutang puting-puti, kipkip ang ilang libro at nakangiti patungo sa lalo pang mataas na hangarin sa buhay, ang makatapos sa kolehiyo, magpaunlad ng kabuhayan at sumagana. Maaaring balang araw ay magkaroon din siya ng mamaniganging may sinasabi rin naman. Nasa daan na siya, para pa niyang naririnig ang matinis na halakhak ng kanyang anak na dalaga habang paikut-ikot nitong isinusukat sa harap ng salamin ang nabuburdahang puting damit na isusuot sa kinagabihan. Napangiti siyang muli.

                Mamimili si Aling Marta. Bitbit ng isang kamay ang isang pangnang sisidlan ng kanyang pamimilhing uulamin. Habang daan, samantalang patungo sa pamilihang-bayan ng Tondo, ay mataman niyang iniisip ang mga bagay na kanyang pamimilhin. Hindi pangkaraniwang araw ito at kinakailangang magkaroon silang mag-anak ng hindi pangkaraniwang pananghalian. Bibili rin siya ng garbansos. Gusting-gusto ng kanyang magtatapos na anak ang minatamis na garbansos.

                Mag-iikasiyam na nang dumating siya sa pamilihan. Sa labas pa lamang ay naririnig na ang di-makamayaw na ingay na nagbubuhat sa loob, ang ingay ng mga magbabangos na pakanta pang isinisigaw ang halaga ng kanilang paninda, ang salit-salitang tawaran ng mga mamimili. Linggo ng umaga at ang palengke ay siksikan. Sa harapan niya piniling magdaan. Ang lugal ng magmamanok ay nasa dulo ng pamilihan at sa panggitnang lagusan siya daraan upang magdaan tuloy sa tindahan ng mga tuyong paninda at bumili ng mantika. Nang dumating siya sa panggitnang pasilyo at umakmang hahakbang na papasok ay siyang paglabas ng humahangos na isang batang lalaki, na sa kanilang pagbabangga ay muntik na niyang ikabuwal. Ang siko ng bata at tumama sa kanyang kaliwang dibdib.

                “Ano ka ba?” bulyaw ni Aling Marta. “Kay sikip na ng daraanan ay patakbo ka pa kung lumabas!”

                “Pasensiya na kayo, Ale,” sabi ng bata. Hawak nito ang isang maliit na bangos na tig-bebente, sa loob-loob ni Aling Marta. Ang bata ay takot na nakatingin sa kanya. “Hindi ko ho kayo sinasadya. Nagmamadali ho ako, e.”

                “Pasensya!” sabi ni Aling Marta. “Kung lahat ng kawalang-ingat mo’y pagpapasensyahan nang pagpapasensyahan ay makakapatay ka ng tao.”

                Agad siyang tumalikod at tuluy-tuloy na pumasok. Paano’t paanuman, naisip niya, ako ang huling nakapangusap. Higit kong daramdamin kung ako na itong nagawan ng di mabuti ay sa kanya pa manggagaling ang huling salita. Mataman niyang inisip kung may iba pang nakakita sa nangyari. Marahas ang kanyang pagkakapagsalita sa bata at maaaring may kakilala siyang nagdaraan na nakarinig ng kanyang mga sinabi. Dumating siya sa tindahan ng mga tuyong paninda at bumili ng isang kartong mantika.

                “Tumataba yata kayo, Aling Godyang,” ang bati niya sa may kagulangan nang tindera na siya niyang nakaugaliang bilhan. Nakangiti siya at ang babae ay ngumiti rin.

                “Tila nga ho,” ani Aling Godyang. “Tila ho nahihiyang ako sa pagtitinda.”

                Natawa si Aling Marta at pagkaraan ay dumukot sa bulsa ng kanyang bestido upang magbayad.

                “Bakit ho?” anito.

                “A, e, nawawala ho ang aking pitaka,” wala sa loob na sagot ni Aling Marta.

                “Ku, e, magkano naman ang laman?” ang tanong nga babae.

                Ang tanda niyang laman ng kanyang kalupi ay pitumpong piso na siyang bigay na sahod ng kanyang asawa nang sinundang gabi, Sabado. Ngunit aywan ba niya kung bakit sa di pa ma’y nakikiramay nang tono ng nagtatanong ay nakapagpalaki ng kanyang loob upang sabihin, “E, sandaan at sampung piso ho.”

                Nanatili siya sa pagkakatayo nang ilang saglit, wari’y tinakasan ng lakas, nag-iisip ng mga nakaraang pangyayari. Mayamaya ay parang kidlat na gumuhit sa kanyang alaala ang gusgusing batang kanyang nakabangga. Tumama ang siko nito sa kanyang dibdib, sa kanyang katawan! Dali-dali siyang tumalikod at patakbong lumabas. Hindi pa marahil iyon nakakalayo; may ilang sandali pa lamang ang nakararaan. Inisip niya kung ano ang kasuutan nito na maaari niyang pagkakilanlan, ang tabas ng mukha, ang gupit, ang tindig. Sa labas, sa harap ng palengke na kinaroroonan ng ilang tindahang maliliit at mangilan-ngilang namimili at mga batang panakaw na nagtitinda ng gulay, ay nagpalinga-linga siya. Patakbo uli siyang lumakad, sa harap ng mga bilao ng gulay na halos mayapakan na niya sa pagmamadali, at sa gawing dulo ng pusisyon, na di-kalayuan sa natatanaw niyang karatig na outpost ng mga pulis, ay nakita niya ang kanyang hinahanap. Nakatayo ito sa harap ng isang bilao ng kangkong at sa malas niya ay tumatawad. Hindi siya maaaring magkamali; ang wakwak na kamiseta nito at ang mahabang pantalon na wari’y salawal ding ginagamit ng kanyang ama ay sapat nang palatandaan upang ito ay madaling makilala. At ang hawak nitong bangos na tig-bebeinte.

                Maliksi siyang lumapit at binatak ang bata sa liig.

                “Nakita rin kita!” ang sabi niyang humihingal. “Ikaw ang dumukot ng pitaka ko, ano? Huwag kang magkakaila!”

                Tiyakan ang kanyang pagkakapagsalita; ibig niyang sa pagkalito ng bata sa pag-aapuhap ng isasagot ay masukol niyang buung-buo. Ngunit ang bata ay mahinahong sumagot:

                “Ano hong pitaka?” ang sabi. “Wala ho akong kinukuha sa inyong pitaka.”

                “Anong wala!” pasinghal na sabi ni Aling Marta. “Ikaw nga ang dumukot ng pitaka ko at wala nang iba. Kunwa pa’y binangga mo ‘ko, ano, ha? Magaling, magaling ang sistema ninyong iyan. Kikita nga kayo rito sa palengke!”

                Marami nang nakapaligid sa kanila, mga batang nagtitinda, lalaki at babaing mamimili. Hinigpitan ni Aling Marta ang pagkakahawk sa liig ng bata at ito’y pilit na iniharap sa kababaihan.

                “Aba, kangina ba namang pumapasok ako sa palengke, e banggain ako,” sabi niya. “Nang magbabayad ako ng pinamili ko’t kapain ko ang bulsa ko, e wala nang laman!”

                “Ang mabuti ho’y ipapulis ninyo,” sabing nakalabi ng isang babaing nakikinig. “Talagang dito ho sa palengke’y maraming naglipanang batang gaya niyan.”

                “Tena,” sabi ni Aling Marta sa bata. “Sumama ka sa akin.”

                “Bakit ho, saan ninyo ‘ko dadalhin?”

                “Saan sa akala mo?” sabi ni Aling Marta na pinisil ang liig ng bata. “Ibibigay kita sa pulis. Ipabibilanggo kita kapag di mo inilabas ang dinukot mo sa akin.”

                Pilit na nagwawala ang bata; ipinamulsa niya ang hawak na bangos upang dalawang-kamayin ang pag-aalis sa mabutong daliri ni Aling Marta na tila kawad sa pagkakasakal sa kanyang liig. May luha nang nakapamintana sa kanyang mga mata at ang uhog at laway ay sabay na umaagos sa kanyang liig. Buhat sa likuran ng mga nanonood ay lumapit an isang pulis, na tanod sa mga pagkakataong tulad niyon, at nang ito ay malapit ay sinimulan ni Aling Marta ang pagsusumbong.

                “Naseguro ko hong siya dahil sa nang ako’y kanyang banggain, e naramdaman ko ang kanyang kamay sa aking bulsa,” patapos niyang pagsusumbong. “Hindi ko lang ho naino kaagad pagka’t akoy nagmamadali.”

                Tiningnang matagal ng pulis ang bata, ang maruming saplot at ang nagmamapa-sa-duming katawan, pagkatapos ay patiyad na naupo sa harap nito at sinimulang mangapkap. Sa bulsa ng bata, na sa pagdating ng pulis ay tuluyan nang umiiyak, ay lumabas ang isang maruming panyolito, basa ng uhog at tadtad ng sulsi, diyes sentimos na papel at ang tig-bebeinteng bangos.

                “Natitiyak ho ba ninyong talaga na siya ang dumukot ng inyong pitaka?” tanong ng pulis kay Aling Marta.

                “Siya ho at wala nang iba,” sagot ni Aling Marta.

                “Saan mo dinala ang dinukot mo sa aling ito?” mabalasik na tanong ng pulis sa bata. “Magsabi ka ng totoo, kung di ay dadalhin kita.”

                “Wala ho akong dinukot na maski ano sa kanya,” sisiguk-sigok na sagot ng bata.

                “Maski kapkapan!” sabad ni Aling Marta. “Ano pa ang kakapkapin namin sa iyo kung ang pitaka ko, e naipasa mo na sa kapwa mo mandurukot! O, ano, hindi ba ganoon kayong mga tekas kung lumakad, isa-isa, dala-dalawa, tatlu-tatlo! Ku, ang mabuti ho yata, Mamang Pulis, e ituloy na natin iyan sa kuwartel. Baka roon matutong matakot iyan at magsabi ng totoo.”

                Tumindig ang pulis. “Hindi natin kara-karaka madadala ito nang walang evidencia. Kinakailangang kahit paano’y magkaroon tayo ng maihaharap na katibayang siya nga ang dumukot ng inyong kuwarta. Papaano ho kung hindi siya?”

                “E, ano pang evidencia ang hinahanap mo?” sabi ni Aling Marta na nakalimutan ang pamumupo. “Sinabi ko nang binangga ako nang pasadya, na naramdaman ko ang kanyang kamay sa aking bulsa. Ano pa?”

                Sa bata nakatingin ang pulis na wari’y nag-iisip ng dapat gawin. Maya-maya, muling naupo at dumukot ng isang lapis at isang maliit na kuwaderno sa kanyang bulsa.

                “Ano ang pangalan mo?” ang tanong niya sa bata.

                “Andres Reyes po.”

                “Saan ka nakatira?” ang muling tanong ng pulis.

                Lumingon ang bata sa kanyang paligid, inisa-isa ang mga mukhang nakatunghay sa kanya. “Wala ho kaming bahay,” ang sagot. “Ang tatay ko ho, e may sakit at kami ho, kung minsan, ay sa bahay ng Tiyang Ines ko nakatira, sa Blumentritt. Kung minsan naman ho, e sa mga lola ko sa Quiapo at kung minsan, e sa bahay ng kapatid ng nanay ko rito sa Tondo. Inutusan nga lang ho niya ‘kong bumili ng ulam, para mamayang tanghali.”

                “Samakatwid ay dito kayong mag-ama nakatira ngayon sa Tondo?” ang tanong ng pulis.

                “Oho,” ang sagot ng bata, “pero hindi ko nga lang ho alam ang kalye at numero ng bahay dahil sa noong makalawa lang kami lumipat at saka hindi ho ako marunong bumasa, e.”

                Ang walang-kawawaang tanong at sagot na naririnig ni Aling Marta ay nakabagot sa kanyang pandinig; sa palagay ba niya ay para silang walang mararating. Lumalaon ay dumarami ang tao sa paligid at ang pulis na umuusig ay tila siyang-siya sa kanyang pagtatanong at pagsusulat sa kuwaderno. Nakaramdam siya ng pagkainis.

                “Ang mabuti ho yata, e dalhin na natin iyan kung dadalhin,” sabi niya. “Pinagkakaguluhan lamang tayo ng mga tao rito ay wala namang nangyayari. Kung hindi naman ninyo kaya ay sabihin ninyo at tatawag ako ng ibang pulis.”

                “Hirap sa inyo ay sabad kayo nang sabad, e,” sabi ng pulis. “Buweno, kung gusto n’yong dalhin ngayon din ang batang ito, pati kayo ay sumama sa akin sa kuwartel. Doon n’yo sabihin ang gusto n’yong sabihin at doon n’yo gawin ang gusto n’yong gawin.”

                Inakbayan nito ang bata at inilakad patungo sa outpost, kasunod ang hindi umiimik na si Aling Marta at ang isang hugos na tao na ang ilan ay ngingti-ngiti habang silang tatlo ay minamasdan. Sa harap ng outpost ay huminto ang pulis.

                “Maghintay kayo rito sandal at tatawag ako sa kuwartel para pahalili,” sabi sa kanya at pumasok.

                Naiwan siya sa harap ng bata, na ngayon ay tila maamong kordero sa pagkakatungo, sisiguk-sigok, nilalaro ng mga payat na daliri ang ulo ng tangang bangos. Luminga-linga siya. Tanghali na; iilan-ilan na lamang ang nakikita niyang pumapasok sa palengke. Inisip niya kung ilang oras pa ang kinakailangan niyang paghintay bago siya makauwi: dalawa, tatlo o maaaring sa hapon na. Naalaala niya ang kanyang anak na dalagang magtatapos, ang kanyang asawa na kaipala ay naiinip na sa paghihintay; at para niyang naririnig ang sasabihin nito kung siya’y uuwi na walang dalang anuman, walang dala at walang pera. Nagsiklab ang poot sa kanya na kangina pa nagpupuyos sa kanyang dibdib; may kung anong sumulak sa kanyang ulo; mandi’y gagahanip ang tingin niya sa batang kaharap. Hinawakan niya ito sa isang bisig at sa pagdidilim ng kanyang paningin ay pabalingat niyang pinipilit sa likod.

                “Tinamaan ka ng lintik na bata ka!” sabi niyang pinanginginigan ng laman. “Kung walang binabaing pulis na makapagpapaamin sa iyo, e ako, ako ang gagawa ng ikaaamin mo! Saan mo dinala ang dinukot mo sa ‘kin? Saan? Saan?”

                Napahiyaw ang bata sa sakit; ang bisig nito ay halos napaabot ni Aling Marta sa kanyang balikat sa likod. Ang mga nanonood ay para-parang nangapatdan ng dila upang makapagsalita ng pagtutol. Ang kaliwang kamay ni Aling Marta ay pakabig na nakapaikot sa baba ng bata; sinapo ito ng bata ng kanyang kamay at nang mailapit sa kanyang bibig ay buong panggigigil na kinagat.

                Hindi niya gustong tumakbo; halos mabali ang kanyang siko at ang nais lamang niya ay makaalpas sa matitigas na bisig ni Aling Marta; ngunit ngayon, nang siya ay bitiwan ng nasaktang si Aling Marta at makalayong papaurong, ay naalala niya ang kalayaan, kalayaan kay Aling Marta at sa dumarakip na pulis, at siya ay humanap ng malulusutan at nang makakita ay walang lingod-likod na tumakbo, patungo sa ibayo ng maluwang na daan. Bahagya na niyang narinig ang mahahayap na salitang nagbubuhat sa humahabol na si Aling Marta; ang sigaw ng pulis at ang sumunod na tilian ng mga babae; bahagya nang umabot sa kanyang pandinig ang malakas na busina ng isang humahagibis na sasakyan. Sa isang sandali ay nagdilim sa kanya ang buong paligid at sa pagmumulat na muli ng kanyang paningin, sa pagbabalik ng kanyang ulirat, ay wala siyang nakita kundi ang madidilim na anino ng mga mukhang nakatunghay sa kanyang lupaypay at duguang katawan.

                Hindi umimik si Aling Marta habang minamasdan ang bata. Maputla ang kulay ng kanyang mukha ay aywan ba niya at pati siya ay tila pinanawan ng lakas. Malamig na pawis ang gumigiti sa kanyang noo at ang tuhod niya ay parang nangangalog. Hindi siya makapag-angat ng paningin; sa palagay ba niya ay sa kanya nakatuon ang paningin ng lahat at siya ay binubuntunan ng sisi. Bakit ba ako manganganino sa kanila? Pinipilit niyang usalin sa sarili, Ginawa ko lamang ang dapat gawin ninuman at nalalaman ng lahat na ang nangyaring ito’y pagbabayad lamang ng bata sa kanyang nagawang kasalanan.

                Ang pulis ay nakabalik na sa outpost at sa isang ospital na tumatawag. Ang bata ay napagtulungan ng ilan na buhatin sa bangketa upang doon pagyamanin at ipaghintay ng ambulansiya kung aabot pa. Ang kalahati ng kanyang katawan, ang dakong ibaba, ay natatakpan ng diyaryo at ang gulanit niyang kamiseta ay tuluyan nang nawalat sa kanyang katawan. Makailang sandali pa, pagdating ng pulis, ay pamuling nagmulat ito ng paningin at ang mga mata ay ipinako sa maputlang mukha ni Aling Marta.

                “Maski kapkapan n’yo ako, e wala kayong makukuha sa akin,” sabing pagatul-gatol ng nilalabasan ng dugo sa iong. “Hindi ko kinuha ang inyong pitaka.”

                May kung anong malamig ang naramdaman ni Aling Martang gumapang sa kanyang katawan; ang bata ay pilit na nagsasabi ng kanyang pahimakas. Ilang sandali pa ay lumungayngay ang ulo nito at nang pulsuhan ng isang naroroon ay marahan itong napailing. Patay na, naisaloob ni Aling Marta sa kanyang sarili.

                “Patay na ang dumukot ng kuwarta ninyo,” matabang na sabi ng pulis sa kanya. Nakatayo ito sa kanyang tabi at hawak na naman ang kanyang kuwaderno at lapis. “Siguro matutuwa na kayo niyan.”

                “Sa palagay kaya ninyo ay may sasagutin ako sa nangyari?” tanong ni Aling Marta.

                “Wala naman sa palagay ko,” sagot ng pulis. “Kung may mananagot niyan ay walang iba kundi ang pobreng tsuper. Wala rin kayong sasagutin sa pagpapalibing. Tsuper na rin ang mananagot niyan.”

                May himig pangungutya ang tinig ng pulis. “Makaaalis nap o ako?” tanong ni Aling Marta.

                “Maaari na,” sabi ng pulis. “Lamang ay kinakailangang iwan ninyo sa akin ang inyong pangalan at direksiyon ng inyong bahay upang kung mangailangan ng kaunting pag-aayos ay mahingan naming kayo ng ulat.”

                Ibinigay ni Aling Marta ang kanyang pangalan at tinitirhan at pagkatapos ay tuwid ang tinging lumayo sa karamihan. Para pa siyang nanghihina at magulung-magulo ang kanyang isip; Sali-salimuot na alalahanin ang nagsasalimbayan sa kanyang diwa. Lumalakad siya ngayon na walang-tiyak na patutunguhan. Naalaala niya ang kanyang anak na ga-graduate, ang ulam na dapat niyang iuwi na, sana’y naiuwi na, at ang nananalim, nangungutyang mga mata ng kanyang asawa sa sandaling malaman nito ang pagkawala ng pera. Magtatanong iyon, magagalit, hanggang siya ay mapilitang sumagot. Magpapalitan sila ng mahahayap na pangungusap, sisihan, tungayawan, at ang anak niyang ga-graduate ay magpapalahaw ng panangis hanggang sa sila ay puntahan at payapain ng mga kapitbahay. Katakut-takot na gulo at kahihiyan! Sa loob-loob ni Aling Marta, at hindi sinasadya ay muling nadako ang pinag-uulapang diwa sa bangkay ng batang natatakpan ng diyaryo, na siyang pinagmulan ng lahat.

                Kung di sa tinamaan ng lintik na iyan ay hindi ako masusuot sa suliraning ito, usal niya sa sarili. Kasi’y imbi, walang-pinag-aralan, maruming palaboy ng kapalarang umaasa sa taba ng iba. Mabuti nga sa kanya!

                Kinakailangan niyang kumilos, umisip ng paraan. Kinakailangang kahit papaano’y makapag-uwi siya ng ulam sa pananghalian. Pagkakain ng kanyang asawa ay malamig na ang kukote nito at saka niya sasabihin ang pagkawala ng pera. Maaaring magalit ito at ipamukha sa kanya, tulad ng madalas sabihin nito, na ang lahat ay dahil sa malabis niyang paghahangad na makapagpadala ng labis na salaping ipamimili, upang makapamburot at maipamata sa kapwa na sila ay hindi naghihirap, ngunit ang lahat ay titiisin niya, hindi siya kikibo. Ililingid din niya ang nangyayaring sakuna sa bata; ayaw ng kanyang asawa ng iskandalo at anuman pangangatwirang gawin niya ay siya rin ang sisisihin nito sa dakong huli; at kung sakali’t darating ang pulis na kukuha ng ulat ay lilihiman niya ito. At tungkol sa ulam, mangungutang siya ng pera sa tindahan ni Aling Godyang, at iyon ang kanyang ipamimili; nasabi niya rito na ang nawala niyang pera ay sandaan at sampung piso at ang halagang iyon ay napakalaki na upang ang lima o sampung piso ay ipagkait nito sa kanya bilang panakip. Hindi iyon makapaghihindi. May ngiti ng kasiyahang naglalaro sa maninipis na labi ni Aling Marta nang ipihit niya ang kanyang mga paa patungong pamilihan.

                Tanghali na nang siya ay umuwi. Sa daan pa lamang, bago siya pumasok ng tarangkahan, ay natatanaw na niya ang kanyang anak na dalaga na nakapamintana sa kanilang barung-barong. Nakangiti ito at siya ang minamasdan, ngunit nang malapit na siya at makita ang kanyang dala ay napakunot-noo, lumingon sa loob ng kabahayan at may tinawag. Sumungaw ang payat na mukha ng kanyang asawa.

                “Saan ka kumuha ng ipinamili mo niyan, Nanay?” ang sabi ng kanyang anak na ga-graduate.

                “A, e,” hindi magkandatutong sagot ni Aling Marta. “Saan pa kundi sa aking pitaka.”

                Nagkatinginan ang mag-ama.

                “Ngunit, Marta,” ang sabi ng kanyang asawa, “ang pitaka mo, e naiwan mo! Kanginang bago ka umalis ay kinuha ko iyon sa bulsa ng iyong bestidong nakasabit at kumuha ako ng pambili ng tabako, pero nakalimutan kong isauli. Saan ka kumuha ng pinamili mo niyan?”

                Biglang-bigla, anaki’y kidlat na gumuhit sa karimlan, nagbalik sa gunita ni Aling Marta ang larawan ng isang batang payat, duguan ang katawan at natatakpan ng diyaryo, at para niyang narinig ang mahina at gumagaralgal na tinig nito: Maski kapkapan ninyo ako, e wala kayong makukuha sa ‘kin. Saglit siyang natigilan sa pagpanhik sa hagdanan; para siyang pinangangapusan ng hininga at sa palagay ba niya ay umiikot ang kanyang buong paligid; at bago siya tuluyang nawalan ng ulirat ay wala siyang narinig kundi ang papanaog na yabag ng kanyang asawa’t anak, at papaliit, lumalabong salitang: Bakit kaya? Bakit kaya?

               

WALANG PANGINOON (Maikling Kuwento)

WALANG PANGINOON (1933)

Deogracias A. Rosario

Nang makita ni Marcos sa lumang orasan na ang mahabang hintuturo ay malapit nang sumapit sa ika-12 samantalang nakapako na sa ika-8 ang maikling daliri, hindi niya malaman kung saan siya magtutungo. Isinisiksik niya ang kanyang ulo kahit saan, saka ang dalawa niyang hintuturo ay ipapasak sa mga butas ng kanyang taynga.
Ayaw niyang marinig ang animas. Ayaw niyang mapakinggan ang malungkot na palo ng bakal sa malaking kampanang tanso sa kampanaryo ng simbahan sa kanilang bayan. Gayun man, kahit na saan siya magsiksik, kahit saan siya magtungo, kahit na anong gawin niyang pagpapasak sa kanyang taynga ay lalong nanunuot sa kanyang pandinig ang malungkot na tinig ng batingaw.
“Tapos na ba? ... Tapos ...” ang sunud-sunod niyang tanong na animo’y dinadaya ang sarili kung wala na siyang nauulinigang anumang taginting ng kampana. “Tapos na. Tapos ...” ang sunud-sunod namang tugon ng kanyang ina na paniwalang-paniwalang hindi na nga naririnig ang malungkot na animas.
“Ngunit, Marcos ...” ang baling uli ng matandang babae sa anak. “Bakit ayaw mong marinig ang oras na ukol sa kaluluwa? Iya’y nagpapagunita sa mga tao na dapat mag-ukol ng dalangin sa ikaluluwalhati ng mga kaluluwang nasa kabilang buhay. Lalo ka na, Marcos, marami kang dapat ipagdasal. Una-una’y ang iyong ama, ikalawa’y ang kapatid mong panganay, ikatlo’y ang kapatid mong bunso, saka... saka si Anita.” Ang huling pangalan ay binigkas na marahan at madalang ng matandang babae.
Si Marcos ay hindi kumibo. Samatalang pinangangaralan siya ng kanyang ina, ang mga mata niyang galing sa pagkakapikit kaya’t nanlalabo pa’t walang ilaw ay dahan-dahang sinisiputan ng ningas, saka manlilisik at mag-aapoy.
Hindi rin siya sumasagot. Hindi rin siya nasasalita. Subalit sa kanyang sarili, sa kanyang dibdib, sa kanyang kaluluwa ay may nangungusap, may nagsasalita.
“Dahil din sa kanila, lalung-lalo na kay Anita, ayaw kong marinig ang malungkot na tunog ng batingaw,” ang sinasabi ni Marcos sa sarili. Kinagat niya ang kanyang labi hanggang sa dumugo upang ipahalata sa ina ang pagkukuyom ng kanyang damdamin.
Akala ng ina’y nahulaan niya kung ano ang nasa loob ni Marcos. Sa wari ng matanda ay nababasa niya sa mga mata ng anak ang lihim ng puso nito. Naisip niyang kaya nalulungkot si Marcos ay sapagkat hindi pa natatagalang mamatay si Anita, ang magandang anak ni Don Teong, mayamang may-ari ng lupa nilang binubuwisan. Nalalaman ng ina ni Marcos na lahat ng pagsisikap nito sa bukid, lahat ng pagpupunyaging matuto sa pamamagitan ng pagbabasa, lahat ng pag-iimpok na ginawa upang maging isang ulirang anak-pawis ay ukol kay Anita. At saka namatay! Nararamdaman din ng ina ni Marcos kung gaano kakirot para sa kanyang anak ang gayong dagok ng kasawian. Dapat ngang maging malungkutin ang kanyang anak. Ito ang kanyang ibig na libangin. Ito ang nais niyang aliwin. Kung maaari sana’y mabunutan niya ng tinik na subyang sa dibdib ang kanyang anak.
“Lumakad ka na, Marcos, sa kubo nina Bastian. Tila may belasyon sila o baka kailangan ang mabuting mang-aawit at manunugtog ng gitara,” ang sabi ng ina. “Walang pagsalang masasayahin ka roon.”
“Si Inang naman,” ang naibulalas na lamang ni Marcos. Iyan lamang ang kanyang nasabi nang malakas. Sa kanyang sarili’y naidugtong niya na hindi masusukat ng kanyang ina kung gaano ang pait para sa kanya ang pagkamatay ni Anita, palibhasa’y ingid  sa kaalaman ng matanda ang tunay na pangyayari sa pagkamatay nito.
“Kung nalalaman lamang ni Inang ang lahat,” ang nasabi uli sa kanyang sarili samantalang minamasdan niya ang isang ulilang bituin sa may tapat ng libingan ng kanilang bayan na ipinalalagay niyang kaluluwa ni Anita, “disi’y hindi ako itataboy sa kasayahan.”
Pinag-uusapan pa lamang ng mag-ina nang umagang yaon ang malaki nilang kapalaran sapagkat mabuti ang lagay ng tanim nilang palay, nang isang utusan sa bahay-pamahalaan ang dumating na taglay ang utos ng hukumang sila’y pinaaalis sa kanilang lupang kinatatayuan, at sinasamsam ni Don Teong na ama ni Anita ang lahat ng lupa nilang sinasaka.
“Inang, matalim ba ang itak ko?” ang unang naitanong ng anak sa ina matapos matunghayan ang utos ng hukuman.
“Anak ko!” ang palahaw na panangis ng matandang babae sabay kapit sa leeg ng anak. “Bakit ka mag-iisip ng gayon, sa tayo na lamang ang nabubuhay sa daigdig?”
Ang tinig ng matanda ay nakapagpalubag sa kalooban ng binata. Gayon man, sa harap ng bagong pithaya ng may-ari ng lupang kanilang binubuwisan, ay isa-isang nagbabalik sa alaala niya ang malungkot na kasaysayan ng kanilang lupang sinasaka.
Ang sabi’y talagang sa kanunununuan ng kanyang ama ang naturang lupa. Walang sinumang sumisingil sa kanila ng buwis at walang sinumang nakikialam sa anumang maging bunga ng kanilang mga tanim, maging mais o tubo, o kaya’y maging anuman sa mga gulay na tanim nila sa bakuran.
Subalit nang bata pa ang kanyang ama ay nagpasukat ng lupa at sinasabing kanila. Palibhasa’y wala silang maibayad sa manananggol, ang pamahalaan ay nagkulang ng malasakit sa kanilang karalitaan upang tangkilikin ang kanilang katwiran at karapatan. Sa wakas ay napilit silang mamuwisan nang di nila makuhang umalis doon.
Noong bata pa si Marcos, ang bayad nila’y isang salapi lamang isang taon sa bawat ektarya ng lupang kanilang sinasaka. Subalit habang nagtatagal ay unti-unti na silang nababaon sa pagkakautang sa may-lupa dahil sa kasunduang ipinapasok sa pana-panahon, gaya ng takipan at talinduwa.
Kaya namatay ang ama ni Marcos ay dahil sa malaking sama ng loob kay Don Teong. Ang kapatid niya’y namatay dahil sa paglilingkod sa bahay nito at higit sa lahat, nalalaman niyang kaya namatay si Anita ay sapagkat natutop ng amang nakikipatagpong minsan kay Marcos sa loob ng halamanan, isang gabing maliwanag ang buwan. Saka ngayo’y paaalisin naman sila sa kanilang bahay at lupang binubuwisan!
Si Anita ay lihim na naging kagustuhan ni Marcos mahigit nang isang taon noon. Sapul nang dumating si Anita sa kanilang bayan buhat sa pag-aaral; sa isang kolehiyo ng mga madre sa MAynila, si Marcos ay nagsimpan na ng malaking pag-ibig sa kanya. Alam ni Marcos ang kanyang kalagayan na halos lumaki sa ibabaw ng kalabaw at sa pagtikin sa kanilang lamo sa ilog.
Si Marcos ay natapos lamang ng katesismo sa iskuwelahan sa silong ng kumbento sa kanilang bayan at natutong sumulat sa pisara ng malaking numero. Ngunit gayon man, nagsikap siyang idilat ang kanyang mga mata sa liwanag ng kabihasnan at pagkaunlad. Katutubo kay Marcos ang hilig sa pagkatuto sapagkat sa pag-anib niya sa mga samahang pambayan ay natuklasan niyang walang mabuting paaralan kundi ang pahayagan. Walang aklat, walang pahayagan at lingguhan sa sariling wika na hindi binabasa ni Marcos. Kahit manghiram lamang kung wala na siyang ibili. Nagbabasa rin siya ng mga nobela at ibang akdang katututuhan niya sa wikang Tagalog, o kaya’y sa salin sa wikang ito.
Lalo na nang magsimpan siya ng pag-ibig kay Anita, wala siyang inaalagata sa kanyang buhay kundi ang balang araw ay maging karapat-dapat sa mga kamay ng anak ni Don Teong na may-ari ng lupa nilang sinasaka. Isa pa’y bukod sa naniniwala siya sa kasabihang ang lahat ng tao, kahit hindi magkakulay, ay sadyang magkakapantay, ay tinatanggap din niya ang palasak na kawikaang ang katapat ng langit ay pusalian. Dahil diyan kaya kahit bahagya ay hindi siya nag-atubili nang pagsisimpan ng pag-ibig kay Anita.
At naibig naman siya ng anak ni Don Teong. Bakit hindi siya maiibig? Minsan si Anita ay namangka sa kanilang ilog, gumiwang ang bangka at nahulog sa tubig. Si Marcos noon ay nasa lamo at lihim niyang sinusundan ang bakas sa tubig ni Anita. Nang makita niya ang malaking sakuna ay lumundag siya sa ilog at sa pamamagitan ng langoy na hampas-tikin ay inabot niya si Anita na kumakamot na sa ilalim ng ilog. Matapos niyang kalawitin ng kaliwa niyang bisig sa may baba ang dalaga ay bigla niyang isinikdaw an dalawa niyang paa sa ilalim kaya’t pumaibabaw sila, at sa tulong ng pagkampay ng kanyang kamay at pagsikad ng dalawa niyang paa ay nakasapit sila sa pampang.
“Marcos, matagal na rin naman kitang iniibig,” ang pagtatapat ni Anita sa binata, makaraan ang may ilang buwan, buhat nang siya’y mailigtas.
Tatlumpung araw ang taning sa mag-ina upang lisanin ang lupang ang sabi ay ari ng kanilang ninuno ay binubuwisan na nila at sinasamsam pa ngayon. At saka silang mag-ina ay itataboy. Sino ang hindi magdadalang-poot sa gayong kabuktutan?
Dahil sa kanyang ina, natutong magtiim si Marcos ng kanyang mga bagang. Kinagat niya ang kanyang mga labi upang huwag mabulalas ang kanyang galit. Kinuyom niya ang kanyang mga kamay hanggang matimo sa palad niya ang kanyang kuko.
Isang takipsilim nang marinig niya sa kampanaryo ng kanilang simbahan ang malungkot na agunyas. Una muna ang malaking kampana saka sumunod ang maliit. Bang! Teng! Bang! Teng! Babae ang nalagutan ng hininga. Maliit naman ang kanilang bayan upang malihim pa kung sino ang binawian ng buhay. Wala siyang nalalamang may sakit kundi si Anita. Dahil sa pagkakatutop sa kanila isang gabi, ang dalaga ay sinaktang mabuti na ayon sa sabi ng nagbabalita kay Marcos ay mata lamang ang walang latay.
Buhat noon ay nagkasakit na si Anita. Araw-ararw ay tumatanggap si Marcos ng balita at nang tangkain niyang dumalaw na minsan ay hinarang siya ni Don Teong na may hawak na rebolber. Susuong din sana si Marcos, subalit nagdalawang-loob siya. Maaaring magiging dahilan iyon ng bigla pang pagkamatay ng kanyang iniibig, bukod sa magiging subyang sa kanyang ina kung siya’y mawala.
Ang huling dagok na ito sa kanya ni Don Teong ay isinama lamang niya sa talaan ng pagmamalupit sa kanya ng mayamang may-ari ng lupa nilang binubuwisan. Pangangagaw ng lupa sa kanila. Pagpapautang ng patung-patong. Pagkamatay ng kanyang ama. Pagkamatay ng kanyang kapatid. At saka noo’y pagtatangka pa sa kanyang buhay. Pinakahuli nga ang pagkamatay nang tuluyan ni Anita, na ayon sa balita niya’y nalagutan ng hininga na siya ang tinatawag. Saka nitong huli ay pagpapaalis sa kanilang lupang kinagisnan at pinagyaman sa tulo ng kanilang pawis na mag-anak.
Ngunit si Marcos, isang manggagawang hubog sa palihan ng bagong panahon, ay lumaki ang puso sa mga pagtitiis. Naging maluwang nga ang kanyang dibdib sa pagtanggap ng pang-aapi ng maylupa. Hanggang noong bago mamatay si Anita, akala niya’y maaari pa siyang makalunok ng bagong pag-upasala ng itinuturing niyang panginoon. Datapwa’t nang tanggapin niya ang utos ng hukuman na pinaaalis siya roon talagang nagdilim ang kanyang isip. Noon pa’y naisip na niyang gawing batas ang kanyang kamay, yamang hindi niya matamo ang katarungan sa hukuman ng mga tao.
“Huminahon ka, anak ko,” ang sabi ng kanyang ina. “Hindi natutulog ang Bathala sa mga maliliit. Magtiis tayo.”
Hindi na niya itinuloy ang paghanap sa kanyang itak na matalas. Pagkakain niya ng agahan, nilibang niya ang kanyang ina saka lumabas sa bukid. Gaya rin ng dati’y sinakyan niya ang kanyang kalabaw na lalong mahal niya sa lahat sa limang alaga niya. Lumabas siya sa bukid at hinampasan niya ng tanaw ang karagatan ng namumulang ginto. Pagdaramdam at panghihinayang ang ngumangatngat sa kanyang puso. Gaanong pawis ang nawala sa kanya upang masaka ang naturang bukid? Gaanong pagod ang kanyang pinuhunan upang ang pay niya’y magbungang mabuti? Saka ngayo’y pakikinabangan at matutungo lamang sa ibang kamay?
Napapalatak si Marcos sa ibabaw ng kanyang kalabaw. Ibig man niyang pagdimlan ng isip kung nagugunita ang utos ng hukuman, subalit ang alaala ng kanyang ina’y walang iniwan sa bahagharing sumusugpo sa nagbababalang unos. Dadalawa na lamang sila sa daigdig upang huwag niyang pabayaan ang kanyang ina na ipinangako niyang hahandugan ng kaligayahan ang nalalabing buhay, bago nakitlan ng hininga ang kanyang ama.
Dahil nga sa kanyang ina, naisip niya ang kabutihan kung sila’y nagsasarili, “Tutungo tayo sa hilaga at kukuha ng homestead. Kakasundo tayo ng mga bagong magsasaka; paris ni Don Teong, di kailangang magkaroon din ako ng gayak na paris niya.”
Kabalintunaan man ang sabi ng anak ay hindi nag-usisa ang ina. Wala siyang nalalaman kundi tuwing takipsilim, kung nakaligpit na ang mga tao sa nayon, ang buong kagayakan ay isinusuot ng kanyang anak saka lumalabas sa bukid. May dalawang linggong gayon nang gayon ang ginagawa ni Marcos, hanggang isang araw ay tawagan siya ng pansin ng matanda.
“Marcos,” sabi ng matanda. “Dalawang linggo na lamang ang natitira sa ating taning ay hindi mo ginagawa ang pakikipagtuos kay Don Teong. Kung may magiging sukli man lamang tayo sa ating ani ngayon?”
“Huwag ka pong mabahala, Inang,” sabi ng mabait na anak, “nalalaglag po ang dahon sa kanyang kapanahunan.”
Talinghaga na naman ang sinabi ni Marcos. Gayon man ay may nagunit siyang isang bagay na ibig niyang malaman sa anak.
“Bakit hindi mo iniuwi ang kalabaw sa bakuran mo?” tinutukoy ang kalabaw na mahal na mahal sa lahat ni Marcos. Maaaring magpakahinahon si Marcos, subalit ang huling kapasiyahan ni Don Teong ay  numakaw ng lahat ng kanyang pagtitimpi. Ayaw niyang gumamit ng dahas, subalit hinihingi ng pagkakataon.
Nagunita niya ang sinabi ni Rizal, na walang mang-aalipin kung walang nagpapaalipin. Napailing siya sa harap ng gayong masaklap na katotohanan. Patung-patong na ang ginagawang pamamaslang sa kanya ni Don Teong na takalang dapat nang kalusin. Nagunita rin ni Marcos ang marami pang ibang kasama, katulad din niya, na sa kamay ng mayamang si Don Teong ay walang iniwan sa mga liig ng manok na unti-unting sinasakal hanggang makitil ang hininga sa hangad na mahamig na lahat ang kanilang kayamanang gayong minana sa kanilang mga ninuno ay iba ngayon ang may-ari at nagpapabuwis pa.
“Kailangang maputol ang kalupitang ito!” ang tila pagsumpa sa harap ng katalagahan na ginawa ni Marcos.
“Bakit ka bumili ng pulinas, gora, suwiter, at latigo, anak ko?” ang tanong ng matanda kay Marcos, isang araw na dumating siyang pagod na pagod sa naturang dala-dalahan.
“Inihahanda ko po iyan sa pagiging panginoon natin, paris ni Don Teong,” ang nakatawang sagot ng anak. “Kung tayo po’y makaalis na rito di tayo’y magiging malaya,” ang tila wala sa loob na tugon ng anak.
Ang totoo, ang naturang kalabaw ni Marcos ay nakapugal sa hanggahan ng lupang sarili ni Don Teong. Kung takipsilim ay isinusuot na lahat ni Marcos ang pulinas, ang gora, at suwiter, saka dala ang latigong katulad ng pamalo ni Don Teong. Pagdating niya sa pook na kinapupugalan ay saka aasbaran ng palo ang kalabaw hanggang ito’y umungol na ang alingawngaw ay abot hanggang sa kalagitnaan ng bayan. Kung di niya nakitang halos apoy ang lumalabas sa dalawang mata ng hayop ay hindi pa niya ito titigilan. Sa gayon ay matulin siyang nagtatago upang umuwi na siya sa bayan. Kung dumarating siya’y daratnan niya ang kanyang Inang matuwid ang pagkakaluhod sa harap ng isang maitim na Santo Kristo sa kanilang silid na naiilawan ng isang malaking kandila.
“Salamat, anak ko, at dumating ka,” ang sasabihin na lamang ng matanda. “Akala ko’y napahamak ka na.”
Si Don Teong ay may ugaling maglibot tuwing hapon sa paligid-ligid ng kanyang lupa. Ang ipinanganganib ng ina ni Marcos ay baka magkasalubong si Marcos at ang kanilang panginoon at hindi makapagpigil ang sinoman. Nalalaman din ng matandang babae na laging may dalang rebolber sa baywang ang mayamang asendero buhat nang magkaroon ng alitan dahil sa lupa, kaya lagi niyang inaalaala ang pag-alis-alis ni Marcos.
Subalit isang hapon samantalang payapang inihahanda ng mag-ina ang kanilang pag-alis, walang iniwan sa putok ng bulkan ang balitang kumalat sa bayan na si Don Teong ay namatay sa pagkasuwag ng kalabaw. Sinabi ng mga nakakita na pagkakita pa lamang ng kalabaw na pagkakita pa lamang ng kalabaw kay Don Teong ay tila may sinisimpang galit sapagkat bigla na lamang sinibad ang mayamang matanda at nasapol an kalamnan ng sikmura ng matulis na sungay ng hayop. Pagkasikwat sa katawan ng asendero ay tumilapon pa sa taas at paglagpak ay sinalo naman sa kabilang sungay.
Ang katawan ni Don Teong ay halos lasug-lasog nang iuwi sa bayan at wasak ang suwiter sa katawan at saka pulinas. Kumilos agad ang may kapangyarihan upang gumawa ng kailangang pagsisiyasat subalit ang lahat ng matuwid ay nawalan ng halaga sa hindi kumikilos na ayos ng kalabaw na animo’y wala sa loob ang ginawa niyang napakalaking pagkakasala.
Nang malamang kay Marcos ang kalabaw, bawat isa’y nagkatinginan. Hindi nila malaman kung papaanong ang poot ni Marcos kay Don Teong ay nagtungo sa alaga niyang hayop.
Si Marcos ay nakatingin din sa orasan nang gabing yaon. Tatlong minuto na lamang ang kulang sa ika-8 ng gabi. Hindi siya gumagalaw. Hindi siya nababahala.
Tumugtog ang animas. Hindi na gaya ng dating ayaw niyang marinig. Sa halip na idalangin ang kaluluwa ng namatay, ang naisip niya ay ang matapang niyang kalabaw.
“Mapalad na hayop na walang panginoon,” ang kanyang naibulong.